2.

II RZECZPOSPOLITA I KRESY UTRACONE

(MAPA 2.)

Kresy Utracone to ziemie, które w wyniku rozbiorów Rzeczypospolitej w latach 1772–1795 znalazły się w granicach Imperium Rosyjskiego oraz Cesarstwa Austriackiego, a po 1918 roku pozostały poza granicami odrodzonej Polski.

KALENDARIUM WYDARZEŃ

• pierwsza połowa XIV wieku – władca Litwy wielki książę Giedymin podporządkowuje sobie księstwa ruskie: twerskie, smoleńskie, pskowskie, halicko-wołyńskie i kijowskie;
• 1349 – Kazimierz Wielki przyłącza Ruś Czerwoną z Haliczem i Lwowem do Królestwa Polskiego;
• 15 lipca 1410 – bitwa pod Grunwaldem. Chorągwie ze Smoleńska, Orszy, Mścisława, Witebska i Połocka walczą z armią Zakonu Krzyżackiego po stronie litewsko-polskiej;
• 1772 – I rozbiór Polski. Rosja zajmuje Inflanty Polskie oraz województwo mścisławskie, witebskie i połockie, Austria – województwo ruskie i część Podola do rzeki Zbrucz;
• 1793 – II rozbiór Polski. Rosja zabiera województwo kijowskie, mińskie, bracławskie, podolskie, a także część województwa wileńskiego, nowogródzkiego, brzeskiego i wołyńskiego;
• 1795 – III rozbiór Polski. Państwo Polskie znika z map Europy. Rosja obejmuje wszystkie pozostałe ziemie polskie na wschód od Niemna i Bugu – w tym wschodnią część Podlasia, Litwę, resztę Wołynia i Polesia;
• 11 listopada 1918 – odzyskanie przez Polskę niepodległości;
• 1918–1921 – walki o kształt granic odrodzonej Rzeczypospolitej. Wojny z bolszewicką Rosją i Ukraińcami, zajęcie Wileńszczyzny. Plebiscyty na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach, powstanie wielkopolskie, trzy powstania śląskie. Zajęcie Zaolzia przez Czechosłowację;
• marzec 1923 – Rada Ambasadorów po I wojnie światowej ostatecznie akceptuje kształt polskiej granicy wschodniej. Granica II Rzeczypospolitej ustalona zostaje nieco na wschód od linii wyznaczającej II rozbiór Polski.

Inflanty Polskie

Inflanty Polskie weszły w skład Rosji już podczas I rozbioru Polski w 1772 roku. W czasie zaborów lud łotewski ukształtował świadomość narodową i zdołał wywalczyć sobie niepodległość. W konsekwencji jesienią 1918 roku Inflanty stały się częścią nowopowstałej Łotwy. Wciąż jednak zachowały się tam (co może się wydać zaskakujące) wpływy kultury polskiej. Stało się to dzięki spolonizowanym rodom niemieckim rycerzy zakonu Kawalerów Mieczowych. Z Inflant pochodzą między innymi zasłużone dla polskiej kultury i nauki rodziny Platerów i Manteufflów. Do dziś mieszka tam wielu Polaków, którzy w Daugavpils (dawnym Dyneburgu) stanowią kilkunastoprocentową mniejszość.

Ziemie białoruskie Wielkiego Księstwa Litewskiego

Jeszcze w czasach przedrozbiorowych położone na północnym wschodzie Wielkiego Księstwa Litewskiego województwa: połockie, witebskie, mścisławskie i mińskie zaczęto nazywać Białorusią, a leżące bardziej na południowy zachód tereny województwa nowogródzkiego i okolice Grodna – Rusią Czarną. Nie wiadomo, skąd wzięły się te nazwy. Przyjęła się tylko pierwsza z nich. Wśród miast białoruskich największe znaczenie miały grody i zamki będące kiedyś siedzibami ruskich książąt: Połock, Witebsk, Orsza, Mścisław, Mohylew, Mińsk i Słuck.

Połock – gród w Połocku już w IX wieku był stolicą ruskiego księstwa, podległego najpierw Rusi Kijowskiej, następnie Litwie. Na początku XVI wieku stał się stolicą województwa. Zdobyty przez cara Iwana Groźnego w 1563 roku, po kilkunastu latach został odbity przez króla Stefana Batorego. Z jego inicjatywy powstało w Połocku kolegium jezuickie, a jego pierwszym rektorem został Piotra Skarga (późniejszy kaznodzieja króla Zygmunta III Wazy i pierwszy rektor Akademii Wileńskiej). Po zawarciu unii brzeskiej w 1596 roku cerkiew prawosławna w Rzeczypospolitej została podporządkowana papiestwu i przyjęła dogmaty katolickie. Miasto stało się wówczas siedzibą unickiej archidiecezji. Część prawosławnej społeczności nie uznała jednak zwierzchnictwa papieża i gwałtownie protestowała przeciwko połączeniu kościołów. W roku 1623 z rąk wyznawców prawosławia zginął tu arcybiskup połocki Jozafat Kuncewicz (dwieście lat później papież Pius IX ogłosił go świętym). W 1772 roku miasto wraz z całym województwem zostało włączone do Rosji.

Na wschód od województwa połockiego leżało województwo witebskie. Po utracie Smoleńska stało się województwem granicznym. Między jego stolicą Witebskiem (położonym nad wpadającą do morza Bałtyckiego Dźwiną) a Orszą (usytuowaną nad płynącym do Morza Czarnego Dnieprem) rozciągała się tak zwana brama smoleńska – najwygodniejsza dla wojska droga do i z Moskwy. Twierdze w tych miastach miały zatem ogromne znaczenie militarne. Pod Orszą stoczono wiele bitew i potyczek między wojskami polsko-litewskimi a rosyjskimi. Najsłynniejsza z nich miała miejsce 8 września 1514 roku, kiedy to hetman Konstanty Ostrogski pokonał liczniejsze wojska rosyjskie.

Dalej na południe znajdowało się księstwo (a od połowy XVI wieku województwo) mścisławskie. Stolicą było pierwotnie miasto Mścisław. Jednak w XVII wieku straciło ono na znaczeniu na rzecz Mohylewa, które stało się drugim co do wielkości (po Wilnie) miastem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Gdy w 1772 roku Mohylew wszedł w skład Imperium Rosyjskiego, stał się stolicą jednej z guberni na ziemiach zabranych Rzeczypospolitej. W guberniach tych zniesiono oczywiście polskie tytuły i urzędy, pozostawiono jednak zdominowany przez polską szlachtę lokalny samorząd. Właśnie w Mohylewie 1783 roku papież Pius VI ustanowił na prośbę carycy Katarzyny II stolicę katolickiej archidiecezji, która objęła swym zasięgiem prawie całe Imperium Rosyjskie. Obecnie liczy 380 tysięcy mieszkańców i jest trzecim z największych miast w Białorusi z niewielką polską mniejszością.

Po I rozbiorze z ziem białoruskich w granicach Rzeczypospolitej pozostała większa część województwa mińskiego z Mińskiem jako stolicą. Ziemia mińska początkowo podlegała władcom Litwy. Po unii lubelskiej stała się województwem Wielkiego Księstwa Litewskiego. W Mińsku (na zmianę z Nowogródkiem) odbywały się coroczne sądy Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego dla ziem ruskich. Dopiero po I rozbiorze zostały one przeniesione do Grodna. Wczesną wiosną odbywały się tu także ważne dla całej Białorusi targi, zwane „kontraktami mińskimi”. Ziemianie z całej Białorusi zawierali umowy z kupcami na sprzedaż plonów i kupowali potrzebne artykuły przemysłowe. Przy okazji kontraktów i towarzyszących im balów dochodziło też do zawierania kontraktów małżeńskich między rodzinami szlacheckimi.

W wyniku II rozbioru Polski w 1793 roku Mińsk znalazł się w granicach Imperium Rosyjskiego razem z większością województw mińskiego, nowogródzkiego i brzeskiego.

Jeszcze na początku XX wieku Polacy stanowili około jednej czwartej jego mieszkańców i większość okolicznego ziemiaństwa. W Mińsku urodził się, między innymi, twórca paryskiej „Kultury” Jerzy Giedroyć.

Po I wojnie światowej miasto opanowali bolszewicy. W czasie wojny polsko-bolszewickiej zostało odbite przez Wojsko Polskie. W wyniku ustaleń traktatu ryskiego z 1921 roku Mińsk został przyznany ZSRR. Wojna, terror bolszewików i decyzje traktatu pokojowego spowodowały wyjazd znacznej części ludności polskiej z Mińska do odrodzonej II Rzeczypospolitej. Od tej pory do polskości przyznaje się około jeden procent mieszkańców tego miasta.

Podczas II rozbioru Polski Rosja zajęła również dużą część województwa nowogródzkiego z miastem Słuck, które od 1617 roku stanowiło własność rodu Radziwiłłów. Dzięki ufundowanemu przez nich gimnazjum miasto stało się ważnym ośrodkiem kalwinizmu w Rzeczypospolitej. Najbardziej rozsławiła je jednak, założona również przez Radziwiłłów, manufaktura pasów kontuszowych stanowiących nieodzowny element ówczesnego stroju szlacheckiego. Pasy słuckie cieszyły się ogromnym uznaniem i szybko stały się symbolem statusu szlachcica.

Utracone kresy ukraińskie Rzeczypospolitej: województwo kijowskie i województwo bracławskie

Do XIX wieku Ukrainą nazywano w Polsce tereny położone na wschód od Wołynia i województwa podolskiego, włączone do Królestwa Polskiego w wyniku unii lubelskiej. Termin ten oznaczał ziemie leżące u kresu, czyli na samym końcu państwa, i odnosił się do dwóch województw I Rzeczypospolitej – kijowskiego i bracławskiego.

Województwo bracławskie powstało w 1566 roku i obejmowało urodzajną, ale słabo zaludnioną i narażoną na najazdy tatarskie wschodnią część Podola. Jego południową granicę stanowił Dniestr, będący jednocześnie granicą Rzeczypospolitej. Stolicą województwa zostało leżące nad rzeką Boh miasto Bracław. Oficjalnie pozostało nią nawet wtedy, gdy – ze względów bezpieczeństwa – przeniesiono urzędy i sądy do mniej zagrożonej przez Tatarów Winnicy, która w XVI wieku stała się centrum gospodarczym i kulturalnym regionu. Oba miasta wraz z całym województwem zostały przyłączone do Rosji w wyniku III rozbioru Polski w 1795 roku. Taki sam los spotkał – nazywany kluczem do Podola – Kamieniec Podolski. Miasto otoczone wąwozami wpadającej do Dniestru rzeki Smotrycz bronione było także przez silnie umocniony zamek. Zostało zdobyte wraz z większą częścią Podola przez Turków w 1672 roku i odzyskane dopiero po dwudziestu siedmiu latach. W Kamieńcu i okolicach jeszcze pod koniec XIX wieku Polacy stanowili ponad 13 procent mieszkańców. Działały tu polskie instytucje kulturalne i gospodarcze. W 1918 miasto znalazło się poza granicami II Rzeczypospolitej.

Województwo kijowskie było największym, ale bardzo słabo zaludnionym województwem Rzeczypospolitej, sięgającym w XIV wieku daleko na wschód, prawie do rzeki Don. W 1667 roku Rosja zajęła Kijów i ziemie województwa kijowskiego leżące na lewym brzegu Dniepru, a w 1795 roku – pozostałą część województwa kijowskiego. Po zajęciu przez Rosjan Kijowa pozostał on oficjalnie stolicą województwa, chociaż faktyczną stał się Żytomierz. W Żytomierzu i jego okolicach jeszcze w 1989 roku Polacy stanowili kilka procent mieszkańców. Kijów pozostał jednak polskim centrum kultury i gospodarki na Ukrainie aż do wybuchu rewolucji bolszewickiej. Funkcjonowały w nim polskie gazety, teatry i instytucje gospodarcze oraz odbywały się największe targi, na które zjeżdżali się ziemianie i przedsiębiorcy z całego kraju.

Po zajęciu Kijowa i Zadnieprza pod panowaniem carów znalazły się olbrzymie majątki największych polskich rodów magnackich: Lubomirskich, Potockich, Branickich.

Ważnym miastem Kijowszczyzny zajętym przez Rosję był Berdyczów, sławny cudownym obrazem Matki Boskiej umieszczonym w klasztorze zakonu karmelitów. Miasto było też centrum handlowym, do którego regularnie przybywali kupcy z całego kraju. Stąd wzięło się słynne niegdyś powiedzenie „pisz na Berdyczów” co miało oznaczać, że jak nie wiesz, gdzie znaleźć adresata korespondencji handlowej, to najpewniej list znajdzie go w Berdyczowie.

Ponieważ nie zawsze się to sprawdzało, powiedzenie zmieniło sens na dzisiejszy. Berdyczów kojarzy się także z literaturą. To tu w 1850 roku wielki francuski pisarz Honoré de Balzac wziął ślub z polską szlachcianką Eweliną Hańską. Sześć lat później w Berdyczowie urodził się inny wielki pisarz Józef Korzeniowski, znany światu jako Joseph Conrad.