1.

RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW KRESY ZEWNĘTRZNE

(MAPA 1.)

KALENDARIUM WYDARZEŃ

• pierwsza połowa XIV wieku – władca Litwy wielki książę Giedymin podporządkowuje sobie księstwa ruskie: twerskie, smoleńskie, pskowskie, halicko-wołyńskie i kijowskie;
• 1561 – wielki mistrz zakonu kawalerów mieczowych Gotard Kettler składa hołd lenny Rzeczypospolitej. Szwedzi zajmują północne Inflanty;
• 1582 – rozejm rosyjsko-polski zawarty w Jamie Zapolskim kończy wojnę o Inflanty. W wyniku zwycięskiej kampanii Stefana Batorego, Rosja oddaje Rzeczypospolitej Inflanty i ziemię Połocką;
• 1569 – król Zygmunt II August na sejmie w Lublinie doprowadza do przekształcenia związku Królestwa Polskiego i Litwy z unii personalnej w unię realną. Powstaje Rzeczpospolita Obojga Narodów. Podlasie i ziemie ruskie: Wołyń, Bracławszczyzna i Kijowszczyzna odłączają się od Wielkiego Księstwa Litewskiego i przyłączają się do Korony Królestwa Polskiego;
• 1618 – rozejm w Dywilinie kończy trwający od 1609 roku okres walk polsko-rosyjskich, podczas których Polacy zajęli i okupowali Moskwę. Na mocy tego traktatu Rzeczpospolita otrzymuje Smoleńsk oraz ziemię czernihowską i smoleńską, osiągając największy zasięg terytorialny na wschodzie;
• 1648 – powstanie Bohdana Chmielnickiego i wojny polsko-kozackie. W wyniku wywołanych powstaniem wieloletnich walk Rzeczypospolitej z Kozakami, Tatarami i Rosją wschodnie kresy Rzeczypospolitej zostają spustoszone. Rzeczpospolita traci realną władzę nad terenami na wschodnim brzegu Dniepru i Zaporożu;
• 1667 – rozejm w Andruszowie pod Smoleńskiem. Zakończył rozpoczętą w 1654 roku (i przerwaną na czas Potopu) kolejną wojnę polsko-rosyjską. Rzeczpospolita – jak się okazało, na zawsze – rezygnuje na rzecz Rosji z ziemi smoleńskiej, czernihowskiej i siewierskiej oraz części województwa kijowskiego leżącej na wschodnim brzegu Dniepru. Rosjanie zajmują Kijów oraz otrzymują zgodę na wspólne zwalczanie Kozaków, co doprowadza do zajęcia przez nich Zaporoża.

Kresy są pojęciem, które powstało już w XVII wieku, ale jego dzisiejsze znaczenie ukształtowało się dopiero na początku poprzedniego stulecia. Początkowo oznaczało linię wojskowych obozów (nazywanych stanicami), w których stacjonowały nieliczne wojska strzegące południowo-wschodnich granic Rzeczypospolitej przed Tatarami i Kozakami. Później nazwą tą zaczęto określać wszelkie tereny pograniczne, zwłaszcza te położone na wschodzie. W tym znaczeniu zostały spopularyzowane przez polską literaturę w XIX wieku, by ostatecznie oznaczać bliżej nieokreślone geograficznie obszary wschodnie leżące mniej więcej na wschód od rzeki Bug.

W XIX wieku ziemie przedrozbiorowej Rzeczypospolitej leżące na wschód od granic utworzonego w 1815 roku Królestwa Polskiego nazywano najczęściej Ziemiami Zabranymi lub po prostu „Litwą i Rusią”. Z czasem rozpowszechniła się nazwa „kresy wschodnie”.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku i ostatecznym ukształtowaniu się granic Polski pojęcie „kresy wschodnie” nie zmieniło znaczenia. Ukształtowały się za to nowe pojęcia: „kresy utracone” i „kresy zewnętrzne”, którymi nazwano te terytoria przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, które pozostały poza granicami odrodzonej Polski. Kresami wschodnimi nazywano tereny województw Polski północno-wschodniej (województwa białostockie i wileńskie), wschodniej (nowogródzkie, poleskie i wołyńskie) i południowo-wschodniej (lwowskie, podolskie, stanisławowskie). Takie znaczenie utrzymuje się do dzisiaj.

Wśród wszystkich ziem i terytoriów na wschodzie Rzeczypospolitej – znajdujących się przez dłuższy lub krótszy czas pod władzą lub istotnym wpływem Rzeczypospolitej Obojga Narodów – najważniejszy i najwyraźniejszy ślad w polskiej pamięci pozostawiły, patrząc od północy: Inflanty, ziemia smoleńska oraz ziemie czernihowska, siewierska, i – położona na wschodnim brzegu rzeki Dniepr – część województwa kijowskiego nazywana Zadnieprzem, oraz kontrolowane przez Kozaków „Dzikie Pola” nazywane też Niżem lub Zaporożem.

Inflanty

Na wybrzeżu Bałtyku, na północ od Wielkiego Księstwa Litewskiego, na początku XIII wieku powstało państwo zakonu kawalerów mieczowych. Po podbiciu bałtyjskich i ugrofińskich plemion zajmowało tereny dzisiejszej Łotwy i Estonii, a jego głównymi miastami były Ryga, Dorpat (obecnie Tartu), Rewal (obecnie Tallin), Mitawa (obecnie Jełgawa) i Dyneburg (obecnie Daugavpils). Rządzone przez niemieckich rycerzy zakonnych, stanowiło samodzielną część państwa krzyżackiego. W połowie XVI wieku jego istnienie zostało poważnie zagrożone przez Danię i Szwecję, walczące o dominację na Bałtyku, oraz Rosję, dążącą do opanowania bałtyckich portów. W tej sytuacji wielki mistrz zakonu Gotard Kettler, idąc za przykładem Albrechta Hohenzollerna, postanowił przekształcić państwo zakonne w świeckie księstwo. Oparcie znalazł w Rzeczypospolitej po złożeniu hołdu królowi Zygmuntowi Augustowi, za co otrzymał dziedziczne prawa do wydzielonego z Inflant Księstwa Kurlandii.

O resztę Inflant toczyły się długie i prowadzone ze zmiennym szczęściem wojny. Pierwszy okres walk zakończył się podziałem Inflant między Szwecję (która zajęła dzisiejszą Estonię) i Polskę. Mimo świetnego zwycięstwa hetmana Jana Karola Chodkiewicza nad wojskami szwedzkimi pod Kircholmem w 1605 roku (dzięki któremu sławna w Europie stała się polska husaria) walki w Inflantach toczyły się, ze zmiennym szczęściem, aż do 1660 roku. Wtedy to, na mocy pokoju w Oliwie, przy Rzeczypospolitej pozostała tylko południowa część Inflant, z położonym nad rzeką Dźwiną miastem Dyneburg.

Ważne znaczenie dla polskiej kultury i nauki miały inflanckie szkoły wyższe. Zarówno na założonym przez Szwedów w 1632 roku Uniwersytecie w Dorpacie, jak i powstałej w roku 1862 Politechnice Ryskiej studiowało wielu Polaków. Uczelnie te stały się szczególnie atrakcyjne dla szlacheckiej inteligencji po zamknięciu w 1833 roku – w ramach represji po powstaniu listopadowym – uniwersytetów w Warszawie i Wilnie. Wielu inżynierów, którzy przyczynili się do rozwoju przemysłu i nowoczesnego rolnictwa w Królestwie Polskim i Ziemiach Zabranych, ukończyła właśnie ryską politechnikę. Do grona jej absolwentów zaliczali się, między innymi, prezydent II Rzeczypospolitej profesor Ignacy Mościcki i generał Władysław Anders.

Ziemia smoleńska

Smoleńsk leży w miejscu, które umożliwia kontrolę nad najwygodniejszą dla dużych armii drogą z zachodniej Europy do Moskwy. Szlak ten wiedzie korytarzem między płynącym do Morza Czarnego Dnieprem a wpadającą do Morza Bałtyckiego Dźwiną i nosi nazwę „bramy smoleńskiej”. Korzystały z niej, idąc na Moskwę, wojska litewskie, polskie, Wielka Armia Napoleona i hitlerowskiej III Rzeszy. Ziemia smoleńska od początku XIV wieku była przedmiotem rywalizacji między Wielkim Księstwem Litewskim a Moskwą. Pozostawała pod kontrolą Litwy do początku XVI wieku. Wojska rosyjskie zdobyły twierdzę w Smoleńsku po raz pierwszy w 1514 roku i pozostały tam przez prawie sto lat. W 1611 roku Rzeczypospolitej udało się miasto odzyskać. Powołane w 1613 roku województwo smoleńskie weszło w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Miasto stało się też siedzibą biskupstwa katolickiego. W parlamencie reprezentowało je trzech senatorów i czterech posłów. Jednak w roku 1654 Rzeczpospolita ponownie (i tym razem ostatecznie) utraciła Smoleńsk. Mimo to do końca I Rzeczypospolitej mianowano tytularnych biskupów, wojewodów i innych urzędników. Biskupem smoleńskim (1788–1790) był między innymi sławny pisarz i historyk epoki oświecenia Adam Naruszewicz.

Województwo Czernihowskie

Na mocy rozejmu w Dywilinie (1618) w granicach Rzeczypospolitej znalazła się część księstwa czernihowskiego i siewierskiego, z których w 1633 roku utworzono województwo czernihowskie, które weszło w skład Królestwa Polskiego. Już w 1648 roku zostało opanowane przez kozaków Chmielnickiego, a po 1667 roku weszło w skład Rosji.

Ukraina Lewobrzeżna – Zadnieprze

Największym województwem I Rzeczypospolitej było – utworzone pod koniec XV wieku przez wielkiego księcia litewskiego Kazimierza Jagiellończyka – województwo kijowskie. W XVI wieku obejmowało ono obszar około 200 tysięcy kilometrów kwadratowych, co stanowiło jedną czwartą powierzchni ówczesnej Rzeczypospolitej. Były to jednak tereny bardzo słabo zaludnione. Większość ziem należała do książęcych magnatów wywodzących się z ruskich rodzin. Jednym z takich rodów byli pochodzący od księcia Giedymina Wiśniowieccy. Ich największe posiadłości mieściły się na Zadnieprzu – części województwa kijowskiego leżącej na wschodnim brzegu Dniepru. Ich siedzibą było miasteczko Łubnie. Po włączeniu województwa kijowskiego do Królestwa (podczas unii lubelskiej 1569 roku) rozpoczął się dynamiczny rozwój Kijowszczyzny. Zakładano nowe wsie i miasta, ściągano osadników, karczowano lasy. Rozwój został przerwany wybuchem powstania Bohdana Chmielnickiego. Jednym z najbardziej zawziętych wrogów Kozaków był książę Jarema Wiśniowiecki, ojciec króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Łubnie i znaczna część dóbr Wiśniowieckich została splądrowana i spalona, a szlachta, jezuici i Żydzi wypędzeni lub wymordowani. Na terenach tych władzę sprawowali Kozacy, a w 1667 roku Zadnieprze przeszło pod władanie państwa moskiewskiego.

W Rzeczypospolitej pozostała mniejsza część województwa kijowskiego. Samo miasto, zajęte „na chwilę” przez wojska moskiewskie, nie wróciło już do Rzeczypospolitej. Kijów pozostał oficjalną stolicą województwa, chociaż urzędy przeniesiono do Żytomierza.

Kijów mimo pozostawania poza granicami Rzeczypospolitej od połowy XVII wieku niemal do wybuchu rewolucji październikowej w 1918 roku pozostał centrum życia polskiego. Działały w nim polskie stowarzyszenia i teatry, wychodziły polskie gazety. Polacy – przynajmniej do wybuchu powstania styczniowego – stanowili większość studentów założonego w 1833 roku w Kijowie carskiego uniwersytetu, którego wykładowcami byli początkowo w większości polscy nauczyciele ze zlikwidowanego liceum krzemienieckiego i uniwersytetu wileńskiego.

Warto też wspomnieć o mieście Kaniów. Do XVIII wieku należało do Stanisława Poniatowskiego, bratanka ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. W roku 1787 w Kaniowie doszło do spotkania Stanisława Augusta Poniatowskiego z carycą Katarzyną II. Z kolei podczas I wojny światowej w maju 1918 roku rozegrała się tu bitwa polskiego II korpusu generała Józefa Hallera z Niemcami, którzy po krwawej walce rozbroili polskie oddziały. W 1861 roku pod Kaniowem został pochowany najsławniejszy ukraiński poeta Taras Szewczenko.

Zaporoże

Ziemie położone na północnym brzegu Morza Czarnego, które od XV wieku stanowiły część województwa kijowskiego, nazywane były Zaporożem, Niżem lub Dzikimi Polami. Nazwa Zaporoże pochodzi od kilkunastu porohów, czyli progów skalnych, przegradzających Dniepr przed jego ujściem do morza. Niżem nazywane były od nizinnego położenia nadmorskiej równiny, w porównaniu z wyżej położoną środkową Ukrainą. Dzikimi Polami nazwano je zaś z powodu braku realnej władzy nad tymi terenami, co powodowało, że schronienia i przygód szukali tu zbiegli chłopi i awanturnicy z ziem ukrainnych, chanatu krymskiego i dzisiejszej Mołdawii. Zorganizowali się w uzbrojone grupy, które z czasem stworzyły większą militarną społeczność. Przyjęli nazwę Kozaków. Ich głównym ośrodkiem stał się umocniony obóz warowny, położony na jednej z wysp Dniepru. Obóz taki nazywany był Siczą.

Sicz często przenoszono z wyspy na wyspę, ale najczęściej obóz znajdował się na wyspie Chortycy (dzisiaj w granicach miasta Zaporoże pod Dniepropietrowskiem). Z tego obozu Kozacy organizowali zbójeckie wyprawy na łodziach nazywanych czajkami na ziemie podległe tureckiemu sułtanowi. Chętnie zaciągali się też na służbę wojskową do prywatnych armii magnatów. Byli groźnymi żołnierzami, toteż chętnie korzystała z ich usług także armia królewska. Król Zygmunt August wprowadził nawet specjalny rejestr, który oznaczał wzięcie zapisanego Kozaka na żołd Rzeczypospolitej. Ze względu na wieczny brak pieniędzy w królewskim skarbie liczba zapisanych do rejestru Kozaków była dużo mniejsza niż potrzeby państwa i liczba chętnych. Nierejestrowanych Kozaków traktowano jak chłopów. Magnaci na Ukrainie potrzebowali chłopów a nie żołnierzy, konflikt więc narastał i doprowadził do wybuchu kilku krwawo stłumionych buntów kozackich.

Do wybuchu najgroźniejszego kozackiego powstania doszło w 1648 roku, kiedy to Bohdan Chmielnicki ogłosił się hetmanem kozackim i zawarł porozumienie z tatarskim chanem. Polacy początkowo zlekceważyli chłopski bunt i wojska koronne doznały dotkliwych klęsk w bitwach pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i Piławcami. Siły kozacko-tatarskie dotarły aż pod Lwów. W 1649 roku nie udało się im zniszczyć polskiej armii w oblężonym Zbarażu, a w 1651 roku zostali pokonani pod Beresteczkiem. Nadal jednak kontrolowali znaczną część Ukrainy. Nie mogąc pokonać wojsk polskich, Chmielnicki zawarł w 1654 roku w Perejasławiu umowę z carem Moskwy, oddając się pod jego protekcję. W rezultacie wybuchła wojna polsko-rosyjska, która doprowadziła do utraty przez Rzeczpospolitą Zadnieprza, a przez Kozaków wolności. Ukraina została podzielona, a Zaporoże stopniowo zajęte i skolonizowane przez Rosję.

Chocim

Miasto i twierdza nad Dniestrem leżące już poza granicami Rzeczypospolitej w księstwie mołdawskim.

W XVI i XVII wieku miejsce wielu bitew między wojskami polskimi a mołdawskimi i tureckimi. W 1621 roku wojska polsko-kozackie pod dowództwem hetmana Jana Karola Chodkiewicza obroniły się przed potężną armią sułtana Osmana II, chociaż polski dowódca zmarł podczas oblężenia. Pół wieku późnej, w 1672 roku, hetman Jan Sobieski pokonał Turków broniących się w dawnym polsko-kozackim obozie. Bitwa nie dała Polsce wielkich korzyści, ale przyczyniła się do wyboru Jana Sobieskiego na króla Polski w 1674 roku.