OD REDAKCJI

Przygotowana przez nas publikacja adresowana jest do osób niewidomych i słabowidzących i opowiada o Starym i Nowym Mieście, ale, wykraczając poza tradycyjne rozumienie tego obszaru, namawia na wycieczkę po historycznym centrum Warszawy. Pomogą nam w tej podróży barwne mapy dotykowe i przewodnik, który może być pomocny w poznaniu zabytków i historii miasta z perspektywy osób z niepełnosprawnością wzroku.

Opisane trasy zwiedzania to nasze propozycje, które pozwalają poznać tę część Warszawy i jej obiekty zaliczane do dziedzictwa kulturowego, a – co jest szczególnie ważne – trasy zwiedzania uzupełnione są o wskazówki dotyczące trudności, jakie można napotkać, podpowiedzi, którędy warto pójść, aby w sposób możliwie bezpieczny i samodzielnie dotrzeć do danego obiektu czy miejsca.

W okresie międzywojennym, po latach niszczycielskiej działalności zaborców, objęto szczególną troską zabytki warszawskie. Zrodziły się idee, takie jak odsłonięcie starych murów obronnych czy ustanowienie Starego Miasta jednym zabytkiem (co nastąpiło dopiero po wojnie, w latach 1965–1966). Odrestaurowano Zamek Królewski oraz fasadę Teatru Narodowego. Odnowiono pałace, w których miały swoje siedziby urzędy centralne czy sądy, oraz przywrócono świetność Arsenałowi, w którym umieszczono Archiwum m.st. Warszawy. Planowano różne projekty urbanistyczne, w tym wybudowanie reprezentacyjnej dzielnicy imienia Marszałka Józefa Piłsudskiego, która miała się ciągnąć przez Pola Mokotowskie w kierunku Wisły po kanał Piaseczyński i Zamek Ujazdowski.

Cały wysiłek i plany zniweczył wybuch II wojny światowej. Podczas kampanii wrześniowej 1939 roku uległo zniszczeniu 12 procent zabudowy miasta. Po upadku powstania w getcie warszawskim w maju 1943 roku cała ta wydzielona dzielnica została zrównana z ziemią. Dwa miesiące działań zbrojnych w czasie Powstania Warszawskiego w 1944 roku to kolejne ogromne straty dla Warszawy, a w szczególności dla Starego Miasta, które niemal doszczętnie zostało zniszczone.

Jerzy Putrament tak opisał zniszczone Stare Miasto:

 „[...] Na placu Zamkowym król Zygmunt leży na bruku. Jego postać, nieoczekiwanie duża, z bliska staje się zwyczajną, ludzką. Tylko głowa, wisząca w powietrzu, podparta wąskim ramieniem, budzi jakieś zakłopotanie. [...] Idąc Świętojańską, trzeba chwytać się murów, balansować, wspinać się. Cała uliczka to jak górska perć, obramowana dwiema ścianami wypalonych na żużel murów. [...] Ścieżka w pewnej chwili odchyla się w lewo, z prawa olbrzymie głazy przypominają, że tu stała katedra Świętego Jana. I oto przed nami Rynek Starego Miasta – pięciometrowe kurhany gruzów. [...] Kamienne Schodki. Można na nie patrzeć tylko z daleka. Ogromne kwatery lejów zamknęły uliczkę. Ściana z prawej strony, kopnięta wybuchem, pochyliła się niemal do przeciwległego domu i zastygła w połowie drogi; ale nie runęła”. [...]

Ogrom zniszczeń był przerażający, więc pojawiały się koncepcje, aby pozostawić teren Starego Miasta gruzowiskiem, aby zachować pamięć o tragicznym losie Warszawy, lub zabudować ten teren nowoczesnymi blokami. Przeważyła jednak nierealna, jakby się mogło wydawać, idea rekonstrukcji, odtworzenia Starego i Nowego Miasta oraz zabudowy Krakowskiego Przedmieścia i Nowego Światu.

I tak się stało.

Zasadnicza odbudowa Starego Miasta została zakończona w 1953 roku. W 1954 roku zrekonstruowano Barbakan, a w latach 1971–1984 odbudowano Zamek Królewski.

W dniu 2 września 1980 roku postanowiono wpisać historyczne centrum Warszawy na listę światowego dziedzictwa kulturalnego (kulturowego) i przyrodniczego UNESCO. W tekście uzasadnienia czytamy:

 „Ponad 85% zabytkowego centrum Warszawy zostało zniszczone przez nazistowskie oddziały okupacyjne. Po wojnie mieszkańcy Warszawy podjęli dzieło odbudowy, które doprowadziło do odtworzenia kościołów, pałaców i domów będących symbolem polskiej kultury i narodowej tożsamości. Jest to wyjątkowy przykład całkowitej rekonstrukcji zespołu historycznego”.

Z czym kojarzy nam się Warszawa?

Warszawa jest stolicą Polski ze wszelkimi z tym związanymi funkcjami i kojarzy nam się przede wszystkim z siedzibą parlamentu (Sejmu i Senatu), Pałacem Prezydenckim, gmachem Kancelarii Rady Ministrów i innymi instytucjami władzy centralnej. Warszawa to także historyczne budowle i miejsca, jak Pałac Kultury i Nauki, pomnik Syrenki, Grób Nieznanego Żołnierza, Zamek Królewski, Belweder, Pałac w Wilanowie, Cmentarz Powązkowski i Żydowski, pomnik Fryderyka Chopina w Łazienkach oraz Starówka Warszawska. Część z tych obiektów znajdziemy na naszych trasach zwiedzania.

Warszawa to miejsce istotnych wydarzeń; patrząc tylko na ostatnie 100 lat, należy wspomnieć bratobójcze walki na ulicach Warszawy w maju 1926 roku, podczas których starły się oddziały wierne demokratycznie wybranemu rządowi z oddziałami wojskowymi spiskowców Józefa Piłsudskiego.

Wybuch II wojny światowej to obrona miasta przed ogniem artyleryjskim i nalotami dywanowymi, wskutek których uległy zniszczeniu wodociągi, kanalizacja, wstrzymano dostawy prądu... Podczas okupacji ulice Warszawy były świadkami licznych łapanek i egzekucji. Ale jednak szczególnie tragiczny był rok 1942, kiedy wywieziono z getta warszawskiego 75 procent ludności pochodzenia żydowskiego do obozu zagłady w Treblince i innych obozów, oraz rok 1943, w którym to Niemcy zlikwidowali getto, burząc całą dzielnicę. Sierpień i wrzesień 1944 roku to tragiczne w skutkach Powstanie Warszawskie, z masowymi egzekucjami na cywilnych mieszkańcach Warszawy – szacuje się, że powstanie kosztowało życie 16 tysięcy powstańców i około 150 tysięcy ludności cywilnej.

Po wojnie niewątpliwie ważnym wydarzeniem była odbudowa zniszczonej Warszawy, której towarzyszył wielki entuzjazm. Cel ten nie byłby możliwy do zrealizowania bez pełnego zaangażowania mieszkańców, którzy zaczęli stale napływać od stycznia 1945 roku.

W 1968 roku doszło do kryzysu pomiędzy władzą a społeczeństwem. Masowe protesty z 8 marca na Uniwersytecie zostały brutalnie spacyfikowane, jednak wydarzenia marcowe zapoczątkowały kurs łagodzenia reżimowych działań władz oraz drogę w kierunku suwerenności. Podczas stanu wojennego 3 maja 1982 roku doszło do strajku na Starym Mieście, bardzo obrazowo opisanego przez historyka Grzegorza Majchrzaka:

„[...] Bogu ducha winne płyty chodnikowe latały w powietrzu, paliły się flagi, budowały się barykady, milicja dzielnie waliła, na razie w tarcze [...] Miały miejsce potyczki na Moście Śląsko-Dąbrowskim, na stacji i w innych nie mniej ciekawych miejscach, jak na przykład koło Zamku, Sejmu i Domku Baby Jagi, czyli K[omitetu] C[entralnego] [PZPR]” – opisywała wydarzenia w stolicy w dniu 3 maja 1982 roku Dorota Suchorowska-Śliwińska w swych zapiskach z okresu stanu wojennego. Tego dnia niezależną manifestację w stolicy zorganizował (na Placu Zamkowym) Międzyzakładowy Robotniczy Komitet Solidarności. Według danych MSW, zapewne znacznie zaniżonych, miało w niej wziąć udział około 7 tysięcy osób. Przeciwko nim (w ramach operacji „Baszta”) rzucono potężne siły – około 6 tysięcy funkcjonariuszy Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej i Rezerwowych Oddziałów Milicji Obywatelskiej, a także 1300 kursantów ze szkół milicyjnych w Pile i Szczytnie. Byli oni wspierani przez Jednostki Nadwiślańskie MSW, Wojskową Służbę Wewnętrzną i żołnierzy warszawskiego okręgu wojskowego. Manifestantów zaatakowali zomowcy, którzy użyli gazów łzawiących, armatek wodnych, transporterów opancerzonych, a nawet śmigłowców. Walki uliczne objęły nie tylko Starówkę, ale praktycznie całe Śródmieście, a nawet przeniosły się na Pragę – w okolice Ronda Waszyngtona. Najcięższe toczyły się w rejonie Mostu Śląsko-Dąbrowskiego, który demonstranci zablokowali zatrzymywanymi autobusami MZK i budowanymi przez siebie barykadami z betonowych płyt. Ich efektem było zatrzymanie, według oficjalnych danych 271 osób, a wedle poufnych informacji MSW 289. Ponadto 20 manifestantów miało trafić do szpitala. Straty po stronie sił milicyjnych miały być również spore – 51 rannych funkcjonariuszy. Była również niestety jedna ofiara śmiertelna – pięćdziesięciosześcioletni Mieczysław Radomski, który zasłabł podczas rozpędzania demonstracji i zmarł w drodze do szpitala. W reakcji na wydarzenia z 3 maja Prezydent Warszawy wprowadził ponownie godzinę milicyjną od 24:00 do 5:00, natomiast dla młodzieży do lat 18 – od 21:00 do 5:00”. [...]

W dniach od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 roku w Pałacu Namiestnikowskim (obecny Pałac Prezydencki) w Warszawie odbyły się obrady Okrągłego Stołu, i to był początek upadku komunizmu w Polsce.

Warszawa to także postacie ważne dla historii Polski, tworzące jej historię, jak i „tkankę intelektualną”, kształtującą jej mieszkańców. Na różnorodność społeczną, kulturalną, historyczną stolicy bez wątpienia miały i mają ogromny wpływ wybitne osobowości, których obecności stale doświadczamy. Trudno wymienić wszystkich wspaniałych warszawian na stałe zapisanych na kartach historii Polski, ale przynajmniej wymieńmy noblistkę Marię Skłodowską-Curie, prezydenta Stefana Starzyńskiego czy pułkownika Ryszarda Kuklińskiego.

Przy Trasie Łazienkowskiej powstała w 2010 roku wyjątkowa „Galeria osobowości kultury Warszawy XX wieku”, na której pojawiły się postaci-symbole Warszawy z różnych epok, wybrane przez warszawian, i są to:

• pisarz, publicysta, krytyk muzyczny i działacz społeczny Jerzy Waldorff;
• poetka, autorka tekstów piosenek, pisarka, reżyser teatralny i telewizyjny, dziennikarka Agnieszka Osiecka;
• prozaik i scenarzysta filmowy, legendarna postać swojego pokolenia, symbol nonkonformizmu Marek Hłasko;
• piosenkarz, kompozytor, multiinstrumentalista i autor tekstów piosenek Czesław Niemen;
• poeta, reżyser i wykonawca piosenki autorskiej, satyryk, artysta kabaretowy, autor tekstów piosenek i librett Wojciech Młynarski;
• piosenkarka, tancerka i aktorka Hanka Ordonówna;
• kompozytor współczesny i dyrygent, pianista Witold Lutosławski;
• reżyser filmowy i teatralny, współtwórca polskiej szkoły filmowej, laureat honorowego Oscara, senator I kadencji w latach 1989–1991 Andrzej Wajda;
• aktor, reżyser i pedagog Zbigniew Zapasiewicz;
• pisarz, poeta-satyryk, kronikarz, eseista, tłumacz literatury francuskiej, krytyk literacki i teatralny, lekarz, działacz społeczny Tadeusz Boy-Żeleński;
• aktor teatralny i filmowy, reżyser i dyrektor teatrów, pedagog, prezes Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru i Filmu, członek Polskiej Akademii Umiejętności, poseł na Sejm PRL VII i VIII kadencji, senator I kadencji Gustaw Holoubek;
• aktor filmowy, rewiowy i teatralny, reżyser, scenarzysta, także tancerz, piosenkarz i producent pochodzenia szwajcarskiego Eugeniusz Bodo;
• prozaik, scenarzysta i reżyser Tadeusz Konwicki;
• pisarz, pieśniarz, działacz społeczno-lewicowy, antyklerykał i ateista Stanisław Grzesiuk;
• poeta czasu wojny, żołnierz Armii Krajowej Tadeusz Gajcy;
• poeta czasu wojny, podchorąży, żołnierz Armii Krajowej, podharcmistrz Szarych Szeregów, jeden z przedstawicieli pokolenia Kolumbów Krzysztof Kamil Baczyński;
• pisarz i publicysta, popularyzator jazzu w Polsce Leopold Tyrmand;
• dziennikarz radiowy, kompozytor i reżyser Jerzy Wasowski;
• poeta, autor, pisarz, aktor, współtwórca (wraz z Jerzym Wasowskim) telewizyjnego Kabaretu Starszych Panów Jeremi Przybora;
• poeta, prozaik, dramatopisarz i aktor teatralny Miron Białoszewski.

Bardzo ważnym aspektem przewodnika jest próba ułatwienia zwiedzania miasta osobom słabowidzącym i niewidomym, dlatego w części opisowej publikacji starano się uwzględnić informacje ważne dla tej grupy odbiorców. Posługując się tyflomapami oraz czytając lub słuchając opracowanego przewodnika, możemy zwiedzić piękne zakątki Starówki, odkrywając wspaniałe historie tego miejsca, związane z wybranymi obiektami lub wydarzeniami rozgrywającymi się na ulicach miasta.

Czy Warszawa to miasto dostępne dla wszystkich? Można śmiało powiedzieć, że bardzo dużo się zmienia w tej kwestii od kilku lat, ale też wiele jest jeszcze do zrobienia.

Opracowane w 2017 roku „Standardy dostępności dla miasta stołecznego Warszawy” są przewodnikiem dla projektantów, architektów, urzędników i innych wykonawców po zasadach, jak realizować projekty budujące miasto funkcjonalne, użyteczne, dostępne dla każdego. Na obszarze historycznego centrum Warszawy znajdziemy zatem udogodnienia dla osób z niepełnosprawnością wzroku, takie jak:

• ścieżki (pasy) prowadzące z polami uwagi – jeszcze nieliczne, ale stale ich przybywa. W przestrzeni Starego Miasta realizacja tych ścieżek może być bardzo trudna ze względu na zabytkowy bruk uliczek na Starówce i wąskich chodników;
• dotykowe oznakowanie przejść dla pieszych – tabliczki na bocznej stronie przycisków sygnalizatorów świetlnych z dotykowym schematem przejścia, specjalne płyty przed wejściem na ulicę, tzw. pasy ostrzegawcze – płyty z wypustkami oraz obniżenia wysokości krawężników;
• udźwiękowienie przejść dla pieszych – informacja dźwiękowa ułatwiająca lokalizację słupków z przyciskiem do zmiany światła; informacja wibracyjna z przycisków oraz zróżnicowane pod względem częstotliwości sygnały dźwiękowe informujące o kolorze światła na przejściu. Najważniejsze przejścia dla pieszych mają te udogodnienia, ale nie zawsze są one dobrze słyszalne i czasami z różnymi efektami dźwiękowymi, co wymagałoby ujednolicenia;
• dostosowanie komunikacji miejskiej w postaci komunikatów głosowych o przystankach, o numerze podjeżdżającego środka komunikacji, żółtego koloru poręczy i pasa na krawędzi schodów przy wejściu do pojazdu. Przystanki tramwajowe i autobusowe są również odpowiednio oznakowane żółtym pasem ostrzegawczym wzdłuż linii krawężnika oraz polem uwagi na wysokości początku przystanku. W strefie przystanku coraz częściej można spotkać ścieżki prowadzące do przejść przez ulicę;
• niektóre obiekty mają wybrane elementy pomocne w poznaniu topografii różnych miejsc dla osób niewidomych i słabowidzących i są to tablice tyflograficzne (Metro Warszawskie, Muzeum Warszawy), tyflomapy (Zamek Królewski), audioprzewodniki i opisy audiodeskrypcyjne dla wybranych obiektów czy przestrzeni (Zamek Królewski);
• napisy na środkach transportu miejskiego, na stacjach metra, przystankach, przy wyjściach z przejść podziemnych są czytelnie wykonane przez użycie odpowiedniego koloru i rozmiaru czcionki oraz kontrastu z tłem. Często są to elektroniczne napisy, co ułatwia ich odczytanie przez osoby słabowidzące;
• wiele miejsc jest dobrze oświetlonych po zmroku, podświetlone są również zabytki, co może pomóc w ich lokalizacji.

Na przestrzeni lat ewidentnie widać pozytywny rozwój urbanistyczny stolicy. Ma on jednak także negatywną stronę, która dotyka odbiorców, do których kierujemy przewodnik. Mianowicie infrastruktura Warszawy, jej sieć komunikacji miejskiej, lokalizacja przystanków, wygląd przejść przez ulice itp. często się zmienia, co może powodować utrudnienia i dezorientację osób z niepełnosprawnością wzroku. Rozwój technologii i pośpiech, w jakim żyjemy, niejednokrotnie przyczynił się pewnie do postawienia osoby niewidomej czy słabowidzącej w sytuacji zagrożenia, gdy na przykład napotkała na swojej drodze pośpiesznie pozostawioną hulajnogę na chodniku. Miejmy nadzieję, że ten rozwój, który niejednokrotnie pozwolił osobom bez problemów wzrokowych ułatwić funkcjonowanie, będzie służył również poprawie bezpieczeństwa korzystania z przestrzeni naszej stolicy także tym, dla których poruszanie się nie jest łatwe.

Na pewno warto zawsze podkreślać, że wszelkie zmiany w przestrzeni, w jakiej poruszają się osoby niewidome i słabowidzące, są dla nich dużą niedogodnością, ale też nawet zagrożeniem. Wystawiane w okresie letnim ogródki kawiarniane to jeden z elementów takiego zagrożenia, ale przede wszystkim pozostawiane na chodnikach, w dowolnych miejscach, często pośrodku, hulajnogi elektryczne, które są realnym zagrożeniem zdrowia.

Atlas zamknięty jest w teczce zawierającej jedenaście barwnych plansz dotykowych (w tym dwie rozkładane), brajlowską broszurę z objaśnieniami skrótów brajlowskich oraz niniejszą książkę, opracowaną w powiększonym druku ze specjalnie przygotowanym przewodnikiem.