3. Redakcja tyflograficzna

3. REDAKCJA TYFLOGRAFICZNA

Autorzy: s. Elżbieta Więckowska FSK – tyflolog,Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Niewidomych w Laskach Dziać Tyflologii

3.1. Wprowadzenie. Dotykowe poznawanie przedmiotów i dotykowe czytanie powierzchni przez dziecko niewidome i przez osobę ociemniałą

Osobom mało zorientowanym wydaje się często, że opracowanie taniej i wygodnej techniki przetwarzania grafiki powszechnie stosowanej na grafikę dotykową jest kluczem do rozwiązania problemu udostępnienia grafiki niewidomym. A w rzeczywistości technika tworzenia reprezentacji dotykowej to tylko czubek góry lodowej. Istota problemu tkwi w dostosowaniu sposobu prezentowania informacji graficznej do możliwości zrozumienia jej treści przez niewidomego, nie tylko do odróżniania linii czy faktur od tła. Można na przykład bardzo dobrą, czarno-białą fotografię zabytkowej ulicy powiększyć do odpowiedniego rozmiaru i przetworzyć do postaci dotykowej w którejś ze stosowanych technik. Reprezentacja taka będzie dla niewidomego interesującą informacją

• o tym, co to jest fotografia, nie będzie informacją
• o tym, jak wygląda temat fotografii – zabytkowa ulica.

Niżej zostanie wyjaśnione, jak zredagować dla niewidomego grafikę informującą o zabudowie zabytkowej ulicy.

Bezwzrokowe poznawanie otoczenia lubi poznawanie go z pomocą słabego wzroku różni się bowiem istotnie od poznawania z pomocą dobrego widzenia.

Małe dziecko prawidłowo widzące kojarzy dotykowo-kinestetyczne poznawanie przedmiotów z obrazem wzrokowym i z wrażeniami innych zmysłów w wyobrażenia tych przedmiotów. Dziecko niewidome pozbawione jest obrazu wzrokowego, więc jego wyobrażenia są uboższe. Ma często mniej okazji do samodzielnego oglądania przedmiotów i zwykle później buduje ich adekwatne wyobrażenia. Ale bezwzrokowa obserwacja otoczenia pozwala mu zdobyć prawidłowe wyobrażenia i poprawną wiedzę o otaczających go przedmiotach, a poprzez analogię i podobieństwo także wiedzę ogólną o świecie materialnym. Dziecko słabowidzące ujmuje w zespole wrażeń odbieranych w toku obserwacji także własny wzrokowy obraz przedmiotu, z konieczności różny od obrazu odbieranego przez osobę widzącą prawidłowo. Osoba niewidoma i słabowidząca przedmiot większy od jej pola widzenia i całe otoczenie poznaje stopniowo, fragment po fragmencie, wiążąc w wyobraźni w całość poznane fragmenty. Wymaga to więcej czasu i wysiłku niż poznanie przez osobę o sprawnych zmysłach.

Dotykowe czytanie rysunku jest podobnie działaniem złożonym i trudnym. Niewidomy nie tyle ogląda rysunek, co czyta go, bowiem dotykiem "widzi" tylko fragment rysunku, który ma pod palcami. Objęcie wyobraźnią całości rysunku wymaga metodycznego przeskanowania całej powierzchni rysunku i dużego wysiłku wyobraźni, by scalić poznane fragmenty w obraz całości. Uczeń niewidomy powinien opanować poprawną strategię czytania grafiki. Jeśli już umie czytać grafikę, to potrafi stopniowo rozpoznawać zasadniczy kształt rysunku. Słabowidzący na ogół także widzi dobrze (choć gorzej niż widzący) tylko fragment grafiki i podobnie obraz całości buduje w wyobraźni. Do skutecznego posługiwania się grafiką jako źródłem informacji potrzebne jest wyćwiczenie wyobraźni. Ilość informacji umieszczonych w przekazie graficznym musi być dostosowana do wieku rozwojowego i doświadczenia graficznego czytelników – adresatów grafiki.

Trudność odbioru dotykowego grafiki stwarza potrzebę wypracowania przemyślanej strategii czytania, zwłaszcza czytania grafiki tak rozległej i skomplikowanej jak mapa, a także potrzebę starannego dostosowania sposobu redagowania grafiki do możliwości odczytywania dotykiem lub/i słabym wzrokiem.

3.2. Metoda dotykowego czytanie grafiki

Doświadczony czytelnik zaczyna czytanie od prawidłowego ułożenia grafiki przed sobą. Ilustracja powinna mieć łatwy do skontrolowania wskaźnik prawidłowego położenia. Nawet ilustracje włączone do książki trzeba bowiem niekiedy czytać, tak, jak tekst, a niekiedy trzeba obrócić książkę. Stosuje się jako wskaźnik zorientowania grafiki mać wypukły i czarny trójkąt umieszczony w prawym dalszym (“górnym”) rogu arkusza i od zlokalizowania tego wskaźnika powinno zaczynać się czytanie grafiki.

Poznawanie treści grafiki rozpoczyna czytelnik od przeczytania tytułu i legendy, jeśli towarzyszy ona grafice. A więc tytuł zawsze powinny być umieszczone “w pierwszym wierszu” czyli przy dalszym brzegu arkusza.

Czytanie grafiki rozpoczyna od obejrzenia całej grafiki wszystkimi palcami obu rąk przesuwając ręce od dalszego (górnego) marginesu ku sobie.

Czytelnik przyzwyczajony do poziomych ruchów czytania tekstu powinien zmienić ten nawyk przy nauce czytania grafiki. Umiejętność oglądania “z góry na dół” całości obrazu graficznego powinien przenieść na czytanie map. Taki ogląd orientuje pobieżnie w całości, pozwala rozpoznać, czy na arkuszu umieszczono jedną grafikę, czy więcej. Obejrzenie grafiki “z góry na dół” przygotowuje do objęcia wyobraźnią jej treści. Dopiero potem czytać należy szczegół.

Warunkiem wykształcenia i funkcjonowania umiejętności czytania dotykowego jest samodzielne oglądanie / czytanie dotykowe. Nie należy prowadzić rąk niewidomego po grafice, jeśli ma on objąć ją wyobraźnią. Należy pomagać instrukcjami słownymi, a przede wszystkim trzeba uczyć prawidłowej strategii poznawania grafiki i mapy czytanej dotykiem.

Objaśniając niewidomego nie należy używać umownych określeń stosowanych do tekstu pisanego: “wyżej”, “niżej”, gdyż nie jest to prawidłowe. Np. części komórki lub tkanki narysowanej w przekroju nie są wyżej, ani niżej. Np. Wisła płynie z Krakowa do Gdańska w dół, a nie w górę i nie należy, mówiąc “w górę” sugerować błędnego mniemania, że rzeka płynie pod górę. Należy więc używać prawidłowych określeń kierunków fizycznych i geograficznych. Uczniów powinno się do tego wdrażać.

Dopiero po obejrzeniu całej grafiki czytelnik w sposób systematyczny czyta poszczególne części – linie, obszary wyróżnione fakturą, znaki. System czytania zależeć będzie od treści grafiki. Będzie to śledzenie linii, bądź lokalizowanie obszarów, bądź odczytywanie znaków w określonych obszarach.

Przy czytaniu rysunków przedmiotów należy obwodzić kontur, by wyobrazić sobie kształt przedmiotu, a następnie skanować jego wnętrze szukając dalszych informacji.

Przy czytaniu na mapie znaków określających miejsca należy robić to systematycznie np. przeszukując pasy południkowe lub równoleżnikowe. Można przeszukiwać strefy przy brzegach arkusza i zawracały spiralnie ku środkowi. Położenie kolejnego znaku czytający powinien odnosić do już poznanych; “...na prawo, lub na wschód od ...” albo “...pomiędzy ...”, albo “...na granicy pomiędzy ...”, albo “nad rzeką ...” itp. Czytający grafikę powinien nazywać odczytane kształty i znaki, wymieniać nazwy rodzajowe lub własne oznaczonych obiektów oraz określać ich wzajemne położenia gdyż opis słowny bardzo pomaga w zapamiętywaniu.

Przy czytaniu mapy należy odczytywać skróty nazw i odnajdywać w objaśnieniu skrótów ich rozwinięcie do pełnych nazw.

Przy oglądaniu obszarów oznaczonych fakturą należy liczyć się z tym, że faktura może być “zdjęta" w miejscu umieszczenia napisu bądź skrótu brajlowskiego, lub w otoczeniu linii przebiegającej przez ten obszar.

3.3. Konwencje graficzne dostępne niewidomemu i słabowidzącemu

Istotniejszą jednak trudnością w czytaniu grafiki, jaką stwarza uszkodzenie wzroku jest brak oczywistego związku między obrazem graficznym a prezentowanym przez grafikę przedmiotem. Obrazy odbierane przez widzącego w czasie obserwowania przedmiotu i obserwowania jego fotografii lub obrazu są fizjologicznie jednakowe i istotnie podobne. Wrażenia odbierane przez niewidomego końcami palców przy czytaniu grafiki są zupełnie inne, niż wrażenia odbierane przy oglądaniu prawdziwego przedmiotu dotykiem obejmującym. Rysunek nie jest dla niewidomego podobny do przedmiotu, rysunek opowiada niewidomemu o przedmiocie. Niewidomy nie uczy się więc spontanicznie kolejnych konwencji rysunkowych, musi je świadomie przyswajać, tak jak uczymy się obcego języka.

Dlatego nie wszystkie stosowane przez widzących konwencje rysunkowe są dostępne dla niewidomych. Na przykład już dziecko siedmioletnie potrafi położyć dłoń na szklance stojącej na rysownicy i ze zrozumieniem narysować okrąg oraz przyjąć do wiadomości informację, że okrąg jest obrazem szklanki “z góry”. Podobnie potrafi położyć dłoń na szklance leżącej na rysownicy, obrysować ją palcem, lub, – z pomocą dorosłego – długopisem i zrozumieć, że obrazem szklanki “z boku” jest prostokąt. Potem dziecko będzie potrafiło rysować w konwencji “widok” znane sobie przedmioty, a następnie będzie mogło odczytywać z rysunków tej konwencji kształty znanych przedmiotów. Po utrwaleniu rozumienia tej konwencji będzie mogło odczytywać z rysunku kształt nie znanych wcześniej przedmiotów. Natomiast doświadczony i inteligentny dorosły niewidomy nie odgadnie, że rysunek zbudowany z elipsy i połowy elipsy połączonych równoległymi odcinkami ma być obrazem walca. Bo taki obrazek widzącemu kojarzy się z obrazem walca, jaki przy patrzeniu z ukosa powstaje na jego siatkówce przy prawidłowym działaniu soczewki oka. Niewidomy zaś nie posługuje się żadną soczewką przy oglądaniu przedmiotów. Może tylko nauczyć się, że widzący tak widzą i rysują walec podobnie jak może nauczyć się kształtu liter alfabetu łacińskiego lub innego.

Doświadczenie pedagogiczne wskazuje, że istotną wartość ma dla niewidomego prezentacja graficzna przekazująca informację przestrzenną, to znaczy informację o kształcie przedmiotów bądź ich rozmieszczeniu w przestrzeni. Następujące konwencje graficzne dostępne są dla niewidomych i po metodycznym wprowadzeniu mogą służyć przekazywaniu użytecznych informacji:

• Rysunek geometryczny przedstawiający figury płaskie, oraz rysunek konstrukcyjny na płaszczyźnie.
• Rysunek ilustracyjny w konwencji rzutu prostokątnego (widok) wykonany bez zbędnych szczegółów.
• Rzut przedmiotu na jedną, dwie i trzy płaszczyzny.
• Scena – rysunek kilku przedmiotów skomponowany tak, że przedmioty nie zasłaniają jeden drugiego.
• Rysunek przedmiotu w przekroju.
• Plan izby, budynku, terenu, miasta.
• Mapa w dowolnej skali i odpowiednim poziomie generalizacji.
• Wykres zależności funkcyjnej.
• Rysunek wektorowy, schemat elektryczny, schemat komunikacyjny, itp. rysunek schematyczny.

Nie jest celowe przekazywanie niewidomemu informacji rysunkiem perspektywicznym (fotografia ulicy), ani rysunkiem w rzucie ukośnym – aksonometrycznym (opisany wyżej rysunek walca), gdyż konwencje te są zbyt trudne w odbiorze dotykowym. Nie jest celowe przekazywanie niewidomemu informacji ideogramem przedstawiającym powiązania przyczynowe, organizacyjne, lub logiczne, gdyż wysiłek czytania rysunku utrudni rozumienie zagadnienia abstrakcyjnego, nie przestrzennego. Należy w toku nauki zapoznać niewidomego z tymi konwencjami, ale nie należy wymagać umiejętności posługiwania się nimi.

Nie badano dotychczas, czy użyteczne są dla niewidomego diagramy prezentujące graficznie dane liczbowe. Być może odpowiedniejszym sposobem prezentowania takich danych jest tabela.

Nie należy więc przetwarzać do postaci wypukłej wszystkich rysunków tworzonych dla widzących. Rysunki w konwencjach nieodpowiednich dla niewidomego, jeśli są mu potrzebne, należy najpierw adaptować, to znaczy przeredagować do konwencji odpowiedniej dla niewidomego i dostosować gęstość informacji i sposób jej prezentowania do potrzeb niewidomego i słabowidzącego czytelnika. Niekiedy informację graficzną trzeba zastąpić informacją słowną – odpowiedniejszą dla niewidomego.

Natomiast osoba ociemniał w wieku szkolnym lub później może pamiętać wzrokowy obraz przedmiotów i używane “za czasów widzenia” konwencje graficzne. Dla takiej osoby dotykowe przetworzenie grafiki dla widzących może mieć wartość.

Mapy i atlasy mogą przy prawidłowej redakcji mieć wartość dla niewidomego i słabowidzącego jako informacja o przestrzennym rozmieszczeniu obiektów lub

o przestrzennych zmianach parametrów. Nie należy jednak na obszarze mapy umieszczać grafiki przekazującej informacje nie przestrzenne np. statystyczne, gdyż wtrącenie informacji innej natury utrudni istotnie odbiór informacji przestrzennej.

3.4. Określenie tyflografiki

Z powyższych rozważań wynika w sposób oczywisty to, że nie każda grafika dotykowa, wypukła jest grafiką odpowiednią dla niewidomego – przekazującą mu informacje o zilustrowanym przedmiocie lub pojęciu. Dlatego terminem tyflografika wyróżniamy grafikę użyteczną dla osoby niewidomej lub/i słabowidzącej, wykonaną w dostępnej mu konwencji i zredagowaną w sposób umożliwiający i ułatwiający odczytanie dotykiem lub/i słabym wzrokiem i zrozumienie informacji przekazywanej grafiką.

3.5. Podstawowe zasady redagowania tyflografiki

3.5.1. Zasady ogólne

Grafika powinna być rzetelnym źródłem informacji. Nie należy tworzyć graficznej informacji obarczonej błędami merytorycznymi. Grafikę ilustrującą lub uzupełniającą podręczniki powinni redagować specjaliści określonej dziedziny we współpracy z tyflopedagogami orientującymi się w możliwościach ucznia na określonym etapie nauczania. Grafikę dla dorosłych powinni konsultować niewidomi reprezentujący przyszłych czytelników.

Należy w miarę możności przestrzegać reguł określonego działu grafiki. Rysunek przedmiotu zredagowany w rzucie prostokątnym, nie może zawierać elementów zredagowanych w innej konwencji. Rysunek typu technicznego powinien spełniać te zasady, które są możliwe do zachowania. Niektóre zasady należy dostosować do odbioru dotykowego reprezentacji wykonanych w określonej technice – np. linie wymiarowe na rysunku typu technicznego powinny mieć większą od przepisowej odległość od linii rysunku, ale odległość ta winna być zachowywana w sposób konsekwentny. Linie wymiarowe muszą różnić się wyraźnie od linii rysunku, choć nie da się zachować standardowych grubości linii. Mapa dla niewidomego i słabowidzącego powinna być redagowana zgodnie z zasadami kartografii przez kartografa współpracującego z tyflopedagogami i niewidomymi czytelnikami.

3.5.2. Jak należy redagować grafikę dotykową użyteczną dla niewidomego?

Grafika powinna być czytelna to znaczy wypukłości punktów, znaków, linii i faktur określających wyróżnione powierzchnie powinny być łatwo rozpoznawane przez czytelnika o normalnie działającym zmyśle dotyku palców. Wysokość 1 mm jest zwykle wystarczająca. Pomocą w czytaniu jest kontrast między linią a tłem: gładka linia w technice lakieru lanego jest wyraźnie czytelna na nieco szorstkim papierze, a szorstka linia z wyszytej kordonkiem formy – matrycy jest wyraźna na gładkim arkuszu odbitki brajlonowej, przy dobrym kontraście między linią a tłem wystarcza nawet 0,5 mm wysokości linii i punktów.

Do wykonania rysunków dla słabowidzących należy stosować linie o grubości od 2 do 4 punktów w 100% kolorze czarnym. Zastosować należy także odpowiednie odległości między elementami rysunku oraz, wyraźnie skontrastowane kolory.

Grafika powinna być atrakcyjna przyjemna w dotyku i w wyglądzie i budząca zainteresowanie. Tylko taka grafika skłoni niewidomego i słabowidzącego do podjęcia trudu czytania go.

Grafika powinna być użyteczna – nie należy produkować grafiki nie przekazującej użytkownikowi żadnych informacji. Ozdobniki, cienie i inne urozmaicenia podnoszące walory estetyczne publikacji dla widzących, dla niewidomego i słabowidzącego są tylko przeszkodą w czytaniu. Do celów dydaktycznych stosuje się rysunki znanych dziecku przedmiotów. Informacją przyswajaną przez dziecko jest wtedy sposób przedstawienia przedmiotu na płaszczyźnie rysunku.

Grafika powinna być trwać. Reprezentacja dotykowa nie powinna ulegać uszkodzeniu przy prawidłowej eksploatacji.

3.5.3. Podstawowe zasady tworzenia grafiki dotykowej

Dotyk rozróżnia z pewnością punkty odległe o 2,5mm. Nie należy bliżej, niż w odległości 5 mm umieszczać linii, które mają być czytane jako różne linie. Nie należy bliżej, niż w odległości 5 mm umieszczać dwu znaków, które mają być czytane jako osobne, a nie jako części jednego znaku. Mniejsza odległość między znakami pisma punktowego jest wystarczająca dzięki uporządkowaniu punktów w znaki, a znaków w rządki. Tam gdzie blisko siebie umieszczamy znaki wyraźnie kontrastowe (np. napis brajlem przy linii ciągłej) odległość nie może być mniejsza niż 3mm. Gęste rozmieszczenie jednakowych, drobnych detali może stanowić fakturę dotykową zastępującą kolor. Obszary pokryte różnymi fakturami zbudowanymi z drobnych znaków należy rozgraniczyć linią – brzegiem obszarów. Jeśli brzeg obszaru jest istotnym znakiem graficznym (brzeg morza, granica państwa), to może być konieczne zachowanie odstępu między fakturą z linią, by można było czytać linię.

Należy odróżnić fakturę od deseniu. Deseń składa się z drobnych elementów graficznych czytanych jako osobne. Na mapie 1 : 25 000 las zaznaczony jest deseniem składającym się z małych, uproszczonych sylwetek drzew iglastych lub liściastych. Jeśli w obszarze lasu sylwetki są wymieszane, to znaczy, że las jest mieszany. Na grafikach dla niewidomych należy unikać stosowania deseni. Deseniem oznaczać można tylko obszary duże, które zmieszczą kilka znaków deseniu. Jeszcze istotniejsze jest to, że trud czytania każdego małego znaczka osobno obciąży niepotrzebnie uwagą czytelnika. Niewidomy dużo szybciej zidentyfikuje obszar pokryty fakturą, którą rozróżnia prostym przesunięciem palca, niż obszar, na którym będzie musiał czytać poszczególne elementy deseniu.

Zasady redagowania rysunku dla niewidomego należy dostosować do techniki wykonywania rysunku. Jeśli dysponujemy techniką o zróżnicowanej wysokości, to na gładkich wypukłych lub płasko-wypukłych powierzchniach można umieszczać znaki, linie i faktury. Jeśli dysponujemy techniką o jednej wysokości znaków i linii, to na powierzchniach wyróżnionych fakturą nie można umieszczać znaków ani linii. Jeśli jest to konieczne, to wokół znaku, linii, napisu trzeba “usunąć” fakturę. Jest to możliwe tylko przy wyróżnianiu fakturą odpowiednio dużych powierzchni.

W grafice dla słabowidzących obszary różnicujemy stosując wyraziste, skontrastowane kolory różniące się wyraźnie intensywnością, by umożliwić rozróżnianie obszarów także czytelnikom nie odróżniającym kolorów.

Linie ciągłe, punktowe, kreskowe (przerywane) nie powinny być grubsze (szersze) niż jest to konieczne do uczynienia ich czytelnymi, odróżnienia ich od tł, lub do zróżnicowania kilku rodzajów linii.

Przy redagowaniu tyflografiki potrzebne jest precyzyjne zróżnicowanie dotykowe linii o różnej treści.

Widzący z kontekstu graficznego odczyta, która linia jest bokiem figury, a która przekątną, która jest południkiem, równoleżnikiem, a która ramką. Niewidomemu powinno o tym mówić dotykowe zróżnicowanie linii: np. ciągła gruba i cienka, punktowa z drobnych, z większych punktów, z kresek wzdłuż linii – przerywana, z kresek poprzecznych. Dla czytelnika słabowidzącego potrzebne jest podobne zróżnicowanie linii dostrzegane słabym wzrokiem.

Korzystne może być zastosowanie linii specjalnie skonstruowanych:

Brzeg obszaru, którego nie chcemy wyróżniać fakturą, może być zaznaczony linią niesymetryczną, gładką z jednej strony, a z drugiej strony zbudowaną z ząbków prostokątnych lub trójkątnych. Lub też, zależnie od możliwości techniki, linią gładką obwodzimy obszar z zewnątrz, a od wewnątrz rysujemy blisko linię punktową. Dotyk czyta taką strukturę jako jedną, niesymetryczną linię.

Linia kierunkowa może być zbudowana z drobnych, niesymetrycznych elementów tak, że przy czytaniu dotykowym inne jest wrażenie gdy czytamy “z włosem” a inne “pod włos”. W technice termopróżniowej linię taką buduje się z niewielkich połówek stożków ustawionych wierzchołkami w jedną stronę. W innych technikach linie można ją budować z trójkątów lub innych, niesymetrycznych elementów.

Strzałki określające kierunek powinny posiadać grot w postaci pełnego trójkąta. Koniec strzałki powinien być odcięty prostopadle, bez rozszerzenia – “pióra”, które myliłoby się z grotem. W rysunkach pokazujących działania na wektorach linie pomocnicze muszą być rysowane inaczej (linią cieńszą lub przerywaną) niż wektory.

Wyróżnioną część płaszczyzny (np. reprezentację przedmiotu, lądu, morza) powinno się oznaczać kolorem oraz uwypukleniem lub fakturą odróżniającą od tła. Dla rozróżnienia np. koć i okręgu, okrąg rysujemy linią, a koło wynosimy co najmniej o 1mm ponad powierzchnię tła lub/i zapełniamy fakturą odróżniającą wnętrze koła od tła z zewnątrz koła. Jeśli wewnątrz prostego konturu należy mieścić informację graficzną to zastosowanie niesymetrycznej linii – brzegu obszaru może wystarczyć by uczynić rysunek czytelnym. Wymaganie wyróżniania obszaru fakturą może ograniczyć możliwość umieszczania informacji jednocześnie na lądzie i na morzu. Jeśli tematem mapy jest ląd, to morze powinno być, dla odróżnienia pokryte fakturą, i odwrotnie, jeśli tematem mapy jest rozmieszczenie obiektów lub zjawisk na morzu, to ląd powinien być dla kontrastu pokryty fakturą. Jeśli prezentujemy zjawiska niezbyt skomplikowane, rozwiązaniem może być obwiedzenie lądu odpowiednio skonstruowaną linią brzegową.

Rozmieszczenie kilku grafik na jednym arkuszu rysunkowym nie może być dziełem przypadku, musi mieć sens logiczny. Jeżeli są to grafiki, które należy czytać kolejno, to powinny być wyraźnie odległe jedna od drugiej, by czytelnik nie uległ złudzeniu, że są to części jednej reprezentacji. Każda powinna mieć własny numer lub/i podpis.

W zbiorach grafik wykonanych na określony temat i w określonej technice należy w miarę możności zachować te same oznaczenia poszczególnych elementów przez określone znaki, linie faktury i kolory. Wspólne objaśnienie – legenda nie tylko uprości opracowanie, ale istotnie ułatwi czytanie po przyswojeniu legendy. Np. zachowanie w kolejnych ilustracjach do opowiadania jednakowych faktur i kolorów ubrań bohaterów ułatwi ich identyfikację. Na kolejnych rysunkach z optyki należy przyjąć stałe oznaczenia ciała przezroczystego, ciała nieprzezroczystego (zwierciadła), źródła światła, promienia, osi optycznej urządzenia lub układu, ew. innych powtarzających się w serii elementów graficznych. Wspólna legenda ułatwia też czytanie map regionów prezentowanych w tej samej lub podobnych skalach.

Wielkość grafiki powinna wynikać z kompromisu:

im mniejsza grafika, tym łatwiej ją przeczytać, objąć wyobraźnią, im bogatsza treść grafiki, tym większe muszą być jej wymiary. Wygodny do czytania rysunek nie powinien przekraczać rozmiarów dłoni czytelnika, pojedyncze figury geometryczne mogą mieć wymiary rzędu grubości dwu –trzech palców czytelnika, powinny mieć ok. 8 cm, jeśli zawierają jakąkolwiek informację graficzną (np. wysokości w trójkątach). Grafika

• o złożonej treści, np. plan lub mapa musi mieć znacznie większe wymiary. Natomiast wielkość arkusza grafiki lub mapy nie powinna przekraczać zasięgu rąk czytelnika siedzącego przy stole. Pamiętać też trzeba
• o aspekcie praktycznym – możliwości przechowywania grafik i przenoszenia ich np. z domu do szkoły.

Łączenie grafik w albumy lub atlasy o określonej tematyce może być użyteczne, bo ułatwi zachowanie ładu w zbiorach. Nie powinno się jednak tworzyć grubych i ciężkich tomów, bo utrudni to korzystanie i przynoszenie potrzebnych na określonych zajęciach części zbiorów. Najkorzystniejsze wydaje się łączenie grafik w cienkie zeszyty, których okładki zapobiegną szybkiemu niszczeniu, a rozmiar zeszytu nie utrudni posługiwania się grafikami. Łączenie w zeszyty ułatwi dołączanie legendy / objaśnienia detali oraz dołączenie informacji słownej, co może być istotną pomocą w przypadku zbiorów ilustracji dydaktycznej.

3.6. Adaptacja treści grafiki

Gęstość informacji umieszczonych na grafice dla widzących na ogół znacznie przewyższa możliwości odczytania ich przez czytelnika niewidomego i słabowidzącego. Sposób ich prezentowania jest też często nieodpowiedni i wymaga zmiany. Grafika taka wymaga nie tylko przetworzenia w określonej technice, ale przede wszystkim adaptacji treści.

Adaptacja treści grafiki polegać może na:

• Zmianie konwencji.
• Zmianie skali.
• Zmianie poziomu generalizacji, czyli rezygnacji z mniej istotnych treści.
• Podziale treści na kilka prezentacji tego samego obiektu w tej samej, lub w innej niż orginały konwencji, na podziale treści mapy na kilka map w jednej, lub w różnych skalach.
• Zmianie linii, znaków i kolorów rysunku na oznaczenia wypracowane i sprawdzone wcześniej (opracowanie tyflograficzne).
• Jeśli rysunek jest zbyt skomplikowany, by go adaptować, a uproszczenie nie jest możliwe bez utraty istotnych informacji, to należy go zastąpić wiernym opisem słownym.

1. Zmiana konwencji. W podręcznikach dla widzących często stosowane są ilustracje rysowane w rzucie ukośnym jako konwencji dającej obraz najbardziej podobny do wzrokowego. Dla niewidomych należy przeredagować taką ilustrację do rzutu prostokątnego, lub dwu rzutów prostokątnych i maksymalnie uprościć rysunek. Np. typowy rysunek do tematu: “Oświetlenie Ziemi w ciągu roku" zawiera cztery sylwetki kuli ziemskiej rozmieszczone na zarysie wydłużonej elipsy. W środku elipsy znajduje się symboliczny rysunek Słońca. Na sylwetkach Ziemi widzianych w rzucie ukośnym zaznacza się podstawowe elementy siatki kartograficznej, a nawet zarysy lądów półkuli północnej oraz zasięg cienia. W rysunku dla niewidomego trzeba zrezygnować z zaznaczania lądów i siatki kartograficznej, pozostawić jedynie oznaczenie bieguna północnego i fakturą/kolorem odróżnić zacienioną powierzchnię Ziemi od oświetlonej. Oczywiście całość rysunku jest teraz widokiem z kierunku prostopadłego do ekliptyki. Uzupełnieniem będą widoki Ziemi w płaszczyźnie ekliptyki pokazujące zasięg oświetlenia Ziemi w różnych porach roku. Na tych rysunkach Ziemia może być większa i można umieścić na niej elementy siatki kartograficznej. Dla słabowidzącego rysunki w rzucie prostokątnym są bardziej czytelne niż rysunki perspektywiczne.
2. Zmiana skali. Schematyczny przekrój komórki żywej na ilustracji dla widzących ma np. rozmiar rzędu 3 cm i zawiera zarysy szeregu istotnych składników komórki, których nie można pominąć przy adaptacji. Należy wobec tego powiększyć rozmiary konturu komórki do kilkunastu lub dwudziestu kilku centymetrów. Elementy budowy komórki należy zróżnicować w sposób czytelny dla dotyku i słabego wzroku. Nie należy rysować linii odnoszących podpisy wewnętrznych elementów do ich obrazów graficznych. Należy te elementy objaśnić w legendzie do rysunku, lub w podpisie – objaśnieniu.
3. Zmiana poziomu generalizacji. Adaptując np. ilustrację do opowiadania powiększamy sylwetki bohaterów do rozmiarów ok. 10 cm. Rezygnujemy z tak nieistotnych szczegółów jak łaty na sierści psa, kieszonki i guziki na ubraniu bohatera. Uczyni to sylwetki czytelnymi dla dziecka, dla którego przeznaczone jest opowiadanie. Jednocześnie zachowujemy stałe kolory i faktury ubrań bohaterów i stałe ich fryzury, by ułatwić czytelnikowi rozpoznawanie bohaterów opowiadania.
4. Podziać treści na kilka prezentacji tego samego obiektu. Wspomnianą na wstępie ilustrację zabytkowej ulicy należałoby udostępnić niewidomemu w postaci kilku reprezentacji. Pierwszą powinien być plan ulicy z uwidocznieniem rodzajów nawierzchni i rozdzieleniem parcel przylegających do ulicy. Następnymi prezentacjami powinny być rysunki fasad domów, osobno z jednej, osobno a drugiej strony ulicy. Jeżeli ulica zakończona jest zabytkową bramą, to potrzebna jest czwarta reprezentacja. Konieczne jest, by wszystkie te prezentacje być rysowane w tej samej skali.

W przewodnikach po obiektach historycznych znajduje się często plan obiektu. Jeżeli plan pałacu ma rozmiary kilkunastu centymetrów, a izby w nim mają wymiary kilkunastu milimetrów, to nie należy przetwarzać tego planu do postaci wypukłej. Można narysować wypełniony kontur rzutu pałacu, bez podziału na pomieszczenia, w skali oryginału. Oprócz tego należy zaprezentować plany poszczególnych części powiększone tak, by izby i korytarze być czytelne dla dotyku i słabego wzroku.

W przypadku map stosowane bywają wszystkie wyżej sposoby adaptowania, co będzie opisane w następnym rozdziale.

3.6.1. Ustalenia dotyczące adaptowania niektórych dziedzin tyflografiki

Rysunek schematyczny powinien być opisany przez zastosowanie znaków literowych objaśnionych poza rysunkiem lub przez objaśnienie oznaczeń w legendzie.

Przekrój powinien mieć podpis określający płaszczyznę przekroju i objaśnienie oznaczeń wewnętrznych części przedmiotu.

Przedstawienie przedmiotu dla słabowidzących powinno być schematyczne, bez dodatkowych linii, cieni itp elementów grafiki. Na stronie A4 nie powinno być umieszczonych więcej niż cztery rysunki. Należy zachowywać odstępy co najmniej 10 mm między ilustracjami. Przedmioty przedstawione na rysunkach, znajdujących się obok siebie, powinny być pokazane z zachowaniem tej samej skali.

Na fotografiach przeznaczonych dla słabowidzących powinny się znajdować tylko charakterystyczne i znane obiekty, osoby. Zdjęcia te muszą zawierać jak najmniej szczegółów, muszą być dobrze doświetlone, kontrastowe. Tło na zdjęciach powinno być wyszparowane. Zdjęcia nie mogą być oblewane tekstem, ani zawierać tekstu. Zdjęcia mało czytelne, zawierające dużą ilość szczegółów, należy zastąpić schematycznym rysunkiem uwypuklającym charakterystyczne elementy.

3.6.2. Zasady adaptacji wykresów dla niewidomych

• Wielkości odkładane na osiach powinny być oznaczone tylko symbolami. Symbole należy objaśnić i opatrzyć jednostkami i mianami przed (nad) wykresem, np. “Oś 0X napięcie V – jednostka osi 10 – znak miana – V; Oś 0Y natężenie A jednostka osi – 1 – znak miana – m – A”. Symboli jednostek w brajlu nie ujmujemy w nawiasy, lecz oddzielamy znakiem miana.
• Wykres powinien leżeć na sieci – kratce odnoszących do podziałek osi. Inną linią powinny być zaznaczone osie (np. pogrubioną), a inną (np. przerywaną, wyraźnie cieńszą, słabszą) siatka współrzędnych, a jeszcze inną (np. punktową lub ciągłą, grubszą) narysowana linia wykresu.
• Jeśli w jednym układzie współrzędnych należy umieścić dwa, lub więcej wykresów dla ich porównania, to numery (litery) odróżniające linie wykresów powinny być objaśnione przed (nad) wykresem. Jeśli krzywe wykresów przecinają się, lub zbiegają, to każda powinna być rysowana linią o innej fakturze.

3.7. Rola i sposób tworzenia podpisów, napisów i opisów słowami i skrótami

Dotykowe czytanie grafiki jest zadaniem trudnym i pracochłonnym. Dobrze zredagowany tytuł pomaga w istotny sposób odczytywane kolejno fragmenty grafiki interpretować prawidłowo. Podpis – tytuł powinien być umieszczony “w pierwszym wierszu”, czyli przy dalszym – górnym brzegu arkusza centralnie lub od lewego marginesu.

Powinien zawierać podstawowe informacje określające sposób prezentowania obiektu lub pojęcia – nazwę własną prezentowanego obiektu i zastosowaną konwencję graficzną lub kartograficzną (np. Krzesło, widok z przodu, Schemat połączeń METRO, Przekrój tkanki skórnej, Polska – mapa podstawowa, itp.).

Umieszczanie na rysunku napisów, opisów części rysunku, strzałek prowadzących od podpisu do elementu rysunku, czy innych objaśnień istotnie utrudnia czytanie grafiki, więc należy tego unikać. Rysunki powinny być, w miarę potrzeby opisane skrótami nazw prezentowanych obiektów lub ich części.

Informacje słowne najlepiej zamieścić w tekście dołączonym do grafiki, na osobnym arkuszu. Bardzo wskazane jest, by grafika i opis być dostępne jednocześnie, np. w albumie grafikę umieszczamy po lewej stronie (na stronie nieparzystej), a objaśnienie do niej po prawej stronie (na stronie parzystej). Legenda – objaśnienie użytych w rysunku oznaczeń umieszczona w ten sposób będzie znacznie wygodniejsza niż napisy na rysunku.

W przypadku mapy poważnym problemem jest konieczność umieszczenia na mapie, przy znakach, liniach i obszarach nazw własnych prezentowanych obiektów. Umieszczanie pełnych nazw brajlem zajmuje wiele miejsca na mapie. Używanie skrótów utrudnia czytanie mapy, bo wymaga sięgania do osobno tworzonych objaśnień. Pozwala natomiast umieścić na mapie znacznie więcej informacji.

Jest często potrzebne, by grafice towarzyszyć tekst objaśniający, który zaproponuje sposób czytania bądź uzupełni te szczegół, których nie można podać graficzne. W odniesieniu do rysunku rozrywkowo-edukacyjnego tekst w postaci pytań lub poleceń ukierunkuje wyobraźnię, wprowadzi potrzebne terminy, obudzi zainteresowanie i skłoni do uważnego czytania grafiki. Umieścić go najlepiej przy rysunku, jak wyżej wskazano.

3.7.1. Podstawowe zasady tworzenia skrótów nazw

Nie można podpisywać obiektów graficznych brajlowskim skrótem jednoliterowym, bo podpis nie będzie jednoznaczny. Skrótem może być jedna litera po znaku – kluczu, lub dwie litery. Kluczem może być litera, lub inny znak systemu., np. znak przestankowy lub matematyczny, znak wielkiej lub małej litery. Zastosowanie jednolitego systemu budowania skrótów ułatwia czytelnikowi odniesienie treści skrótu do obiektu właściwej kategorii, np. skrót dwuliterowy bez klucza jest skrótem nazwy miasta, lub skrótem nazwy państwa, jeśli przy nim nie ma sygnatury miasta.

Podpisy umieszczone ukośnie muszą mieć co najmniej trzy znaki tzn. trzy litery lub klucz i dwie litery.

Należy zachować 3mm odstępu między podpisem a znakiem, który podpisujemy lub brzegiem faktury. Obszary wyróżnione fakturą podpisujemy “w okienku”.

Wskazane jest zachowanie stałej relacji przestrzennej między znakiem, a jego podpisem np. podpis miasta umieszczamy, jeśli możliwe na wschód od sygnatury, czyli znaku miasta.

Zasady budowania skrótów stosowanych na współczesnych polskich mapach powstawać “w marszu”, nie są więc w pełni konsekwentne. W toku prac nad kolejnymi publikacjami nie zmieniano bez konieczności ustaleń przyjętych w poprzednich publikacjach, np. klucz skrótu rzeki nie zmienić się od map J. Łopaty. Ale jednoliterowy skrót stosowany na mapach plastikowych zamieniono w Atlasie Geograficznym Europy na dwuliterowy ze względu na dużą liczbę rzek na mapach regionów.

Jeśli na ilustracjach lub na mapach używa się napisów w formie skrótów, to albumowi, mapie, atlasowi powinno towarzyszyć objaśnienie skrótów dołączone do legendy mapy, lub włączone do albumu czy atlasu.

Przy podpisywaniu pismem pełnym niekiedy pomija się znak wielkiej litery, lub używa się go tylko w skrótach niektórych obiektów (np. tylko kontynentów i oceanów).

Napisy pismem płaskim muszą być pisane odpowiednio dużą czcionką (14 punktów). Barwa liter musi być kontrastowa w stosunku do tła. Niekiedy stosuje się skróty objaśnione osobno, w piśmie płaskim mogą to być skróty jednoliterowe.

3.8. Etapy redagowania – adaptowania tyflografiki

Typowa kolejność działań przy redagowaniu bądź adaptowaniu tyflografiki powinna być następująca:

• Autor/adaptator powinien nie tylko ustalić tytuł, ale przede wszystkim zdać sobie sprawę, zwerbalizować informację, jaką grafika ma przekazać niewidomemu lub/i słabowidzącemu czytelnikowi.
• Powinien ustalić poziom generalizacji – zdecydować, jakie informacje graficzne są w danej prezentacji niezbędne, z jakich należy zrezygnować dlatego, że “nie zmieszczą się”, lub dlatego, że zaabsorbują uwagę czytelnika szczegółem nieistotnym.
• Powinien, znając powyższe zasady ustalić skalę i rozmiar prezentacji oraz orientację arkusza, a następnie narysować projekt reprezentacji w ołówku, lub w komputerze.
• Na etapie projektu autor powinien sam, lub z pomocą tyflologa dokonać korekty – zastanowić się, czy zachowane są istotne zasady redakcji i zasadnicze przesłanie prezentacji graficznej.
• Następnie należy dokonać przetworzenia grafiki do postaci docelowej w tej technice, która jest przewidziana do dalszego tworzenia danej prezentacji.
• Przetworzona wersja próbna powinna być poddana korekcie osób niewidomych lub/i słabowidzących reprezentujących przyszłych adresatów prezentacji. Korekcie takiej powinna być poddana także warstwa słowna informacji, jeśli ma towarzyszyć prezentacji graficznej.
• Po pozytywnym wyniku takiej korekty prezentacja może być wytwarzana i rozpowszechniana wśród właściwej grupy czytelników.

Jeśli autor/adaptator przygotowuje grafikę do przetwarzania w nie znanej jeszcze dobrze technice, to powinien zacząć od przetworzenia rysunków próbnych – testowych zawierających typowe dla przygotowywanej serii linie, faktury i znaki w przewidywanych docelowo odległościach między tymi elementami. Dopiero po zweryfikowaniu tych prób należy zacząć redagowanie określonych prezentacji.

Przestrzeganie zasad redagowania jest warunkiem tworzenia grafiki istotnie użytecznej dla określonych grup osób niewidomych i słabowidzących.