38. Antarktyda – rzeźba terenu

38 – ANTARKTYDA

Opis planszy i legendy

Antarktyda jest zupełnie niepodobna do pozostałych kontynentów, leżących na kuli ziemskiej. Mapa „Antarktyda” ułatwi Ci poznanie specyfiki kontynentu: położenia geograficznego, krajobrazu, przynależności terytorialnej.

Po wyjęciu z teczki planszę ułóż tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym dalszym rogu.

Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje, znajdujące się na planszy.

Tytuł mapy umieszczono w lewym dalszym rogu planszy. W kolejnym wierszu znajduje się skala liczbowa mapy. Mapa została wykonana w skali 1: 20 000 000 (jeden do dwudziestu milionów). Skala mapy określa, jaki jest stosunek odległości na mapie do odległości w terenie. Skala 1: 20 000 000 oznacza, że 1 cm na mapie odpowiada 20 000 000 cm, czyli 200 km na powierzchni Ziemi.

Pod skalą mapy umieszczono kwadrat, którego powierzchnia w skali mapy wynosi 40 tysięcy km².

Z prawej strony planszy, przy ramce mapy umieszczono legendę oraz objaśnienia skrótów brajlowskich zastosowanych na mapie. Skróty są objaśnione w brajlu i w druku barwnym.

W prawym bliższym rogu znajduje się numer planszy. Jest to numer 38.

Mapa jest obwiedziona grubą, wypukłą czarną linią. Jest to ramka mapy.

W lewym bliższym rogu planszy, w obrębie mapy, znajdziesz w małej ramce mapę Polski w tej samej skali, co mapa Antarktydy. Dzięki temu możesz porównać wielkość naszego kraju z wielkością kontynentu. Podobne porównania znajdziesz na wszystkich mapach kontynentów.

Zanim zaczniesz poznawać treść mapy, sięgnij po oddzielną planszę „Legenda”. Po dokładnym przeczytaniu informacji w niej zawartych twoja praca będzie przebiegała sprawniej.

Na planszy „Legenda” znajdziesz informacje o sposobie, w jaki przedstawiono na mapie poszczególne jej elementy. Na początku zapoznaj się z elementami siatki kartograficznej, znajdującymi się na mapie. Są to:

1. biegun południowy – znajduje się pośrodku mapy. Jest oznaczony symbolem w kształcie znaku plus i opisany w brajlu skrótem „bpd”, a w druku barwnym pełną nazwą.

2. koło podbiegunowe południowe – narysowane czarną linią złożoną z krótkich odcinków. Koło podbiegunowe południowe na omawianej mapie jest okręgiem, którego środkiem jest biegun. W brajlu jest opisane skrótem „kpn”, a w druku barwnym pełną nazwą. Wartość koła podbiegunowego północnego to 66°33´ szerokości geograficznej południowej.

3. południk 0° i 180° – pokazane są linią złożoną z drobnych kropeczek, a w druku barwnym grubszą, czarną, ciągłą linią. Południk 0° jest linią prostą i biegnie od dalszej ramki mapy w kierunku bieguna, a więc do środka mapy. Południk 180° jest również linią prostą i biegnie od bliższej ramki mapy w kierunku bieguna, a więc także do środka mapy. Południki 0° i 180° są opisane na mapie, przy ramce.

4. pozostałe południki i równoleżniki – pokazane są ciągłymi, czarnymi liniami. Równoleżniki na omawianej mapie są okręgami, których środkiem jest biegun. Poprowadzono je co 20°. Na mapie znalazły się dwa równoleżniki 60° i 80° szerokości geograficznej południowej. Równoleżnik 80° znajduje się w całości na lądzie i nie jest wyczuwalny dotykowo. Południki są liniami prostymi. Rozchodzą się jak promienie od bieguna we wszystkie strony świata. Poprowadzono je co 20°. Wartości wybranych równoleżników i południków zostały podane przy ramce mapy.

Przebieg wypukłej siatki kartograficznej jest pokazany jedynie na morzach i oceanach. W druku barwnym siatka kartograficzna jest pokazana na całej mapie.

Oprócz równoleżników i południków na mapie zaznaczono następujące elementy środowiska geograficznego, objaśnione również na planszy „Legenda”.

1. Linia brzegowa, czyli inaczej wybrzeża kontynentów. Oznaczona jest ciągłą linią. Linię brzegową narysowano tylko w tych miejscach, gdzie lądolód styka się z oceanem. Natomiast w miejscach, gdzie pomiędzy lądolodem a oceanem znajdują się lodowce szelfowe nie pokazano linii brzegowej. Dlaczego tak się dzieje, wyjaśnimy w dalszej części opisu. W druku barwnym linia brzegowa jest ciągła i niebieska, a granicę pomiędzy lodowcem szelfowym a oceanem oznaczono niebieską linią przerywaną.

2. Wyspy i archipelagi. Wyspy oznaczono półokręgiem, położonym poziomo, z podstawą skierowaną w dół. Symbol wyspy przypomina kopczyk i tak się ma kojarzyć – z fragmentem lądu wznoszącym się ponad wodę. Obrys sygnatury jest wypukły a wnętrze wklęsłe. W druku barwnym obrys wyspy jest czarny, a powierzchnia znaku biała. Archipelagi oznaczono tak samo jak wyspy, tylko w środku znaku znajduje się wypukła, czarna kropka.

3. Oceany pozostawiono gładkie. W druku barwnym są jasnoniebieskie. W brajlu opisano je skrótem dwuliterowym, poprzedzonym literą „o”. W druku barwnym na mapie umieszczono pełne nazwy oceanów.

   Pozostałe elementy środowiska geograficznego przedstawiono za pomocą następujących faktur i symboli:

1. Lądolód pokazano za pomocą faktury, złożonej z pionowych kresek. W druku barwnym lądolody są białe.

2. Lodowce szelfowe przedstawiono fakturą złożoną ze skośnych kresek, a w druku barwnym szarą barwą. Opisano je w brajlu skrótem dwuliterowym, poprzedzonym literą „l”, a w druku barwnym pełną nazwą.

3. Łańcuchy górskie. Ich przebieg pokazano dużymi kropkami, układającymi się w linie. W druku barwnym kropki są pomarańczowe. Łańcuchy opisano dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „g”. W druku barwnym na mapie umieszczono pełne nazwy gór.

4. Polska stacja polarna jest oznaczona symbolem w kształcie rombu. Obwódka rombu narysowana jest cienką linią przerywaną. W druku barwnym obwódka znaku jest czarna, a wnętrze biało-czerwone.

5. Inne stacje polarne pokazano również symbolem w kształcie rombu. Jego obwódka narysowana jest grubą, przerywaną linią. W druku barwnym obrys znaku jest czarny, a wnętrze żółte.

6. Najwyższy szczyt kontynentu oznaczono trójkątem z wypukłą obwódką i wklęsłym wnętrzem. W druku barwnym trójkąt jest biały z czarną obwódką. Nie jest opisany na mapie.

Opis treści mapy

Wschodnia część Antarktydy przypomina kształtem półkole. Linia brzegowa zachodniej części kontynentu jest bardziej urozmaicona, z wyróżniającym się długim Półwyspem Antarktycznym (pan), leżącym na wschodzie kontynentu.

Prawie cała Antarktyda leży na południe od koła podbiegunowego południowego. W środku kontynentu znajduje się biegun południowy. Ze względu na takie położenie, na kontynencie można wyróżnić tylko jeden skrajny punkt. Jest to najdalej na północ wysunięty punkt Antarktydy, położony na stałym lądzie – przylądek Prime Head (czytaj Prajm Hed) – 62°13’ S, położony na końcu Półwyspu Antarktycznego.

Antarktydę oblewają wody Oceanu Południowego (opd), którego północną granicą jest pokazany na mapie równoleżnik 60° szerokości geograficznej południowej. Antarktydę wraz z otaczającym ją oceanem i wyspami, na nim leżącymi, nazywamy Antarktyką.

Powierzchnia Antarktydy wynosi około 14 milionów km². Kontynent ten jest o prawie jedną trzecią większy od Europy. Najbliżej Antarktydy leży Ameryka Południowa. Kontynenty te dzieli około 1000 km.

Na Antarktydzie panuje klimat polarny. Wewnątrz kontynentu temperatury najcieplejszego miesiąca – stycznia wynoszą około -30°C. Na Antarktydzie zanotowano najniższą temperaturę na Ziemi -89,6°C. Na wybrzeżach kontynentu, a zwłaszcza na Półwyspie Antarktycznym klimat jest nieco łagodniejszy, choć i tam temperatury rzadko wzrastają powyżej 0°C. Charakterystyczne dla Antarktydy są bardzo silne, zimne wiatry, wiejące od środka lądu ku wybrzeżom.

Ponad 95% powierzchni Antarktydy pokrywa lądolód czyli gruba, rozległa pokrywa lodowa. Średnia grubość lądolodu na Antarktydzie wynosi około 2 km, a maksymalna prawie 5 km. Lądolód nieustannie porusza się. Spływa od środka czaszy lodowej w stronę jej brzegów. Część lądolodu, która w wyniku tego procesu unosi się na powierzchni oceanu, nazywamy lodowcem szelfowym. Największymi lodowcami szelfowymi na Antarktydzie są Lodowiec Szelfowy Rossa (lsr), leżący na południku 180°, oraz Lodowiec Szelfowy Ronne (lsn), znajdujący się między Półwyspem Antarktycznym a południkiem 0°. Od czoła lodowca szelfowego odrywają się fragmenty lodu, tworząc luźno pływające góry lodowe. Stanowią one zagrożenie dla żeglugi. Zderzenie z górą lodową z Grenlandii było przyczyną zatonięcia słynnego Titanica.

Lodowce szelfowe występują na wielu fragmentach wybrzeża Antarktydy. W tych miejscach trudno jest wyznaczyć, gdzie przebiegają wybrzeża kontynentu. Dlatego na omawianej mapie w miejscach, gdzie występują lodowce szelfowe, nie zaznaczono wypukłej linii brzegowej. W druku barwnym wybrzeża te oznaczono niebieską, przerywaną linią.

Ponad powierzchnię lądolodu wznoszą się szczyty najwyższych łańcuchów górskich. Najdłuższym łańcuchem Antarktydy są Góry Transantarktyczne (gta), przecinające cały kontynent. Góry te dzielą Antarktydę na część wschodnią i zachodnią. W części zachodniej kontynentu znajdują się Góry Ellswortha (gel), z najwyższym szczytem kontynentu Masywem Vinsona o wysokości 4897 m n.p.m.

We wschodniej części Antarktydy, na południku 0°, leży Ziemia Królowej Maud (wzm) oraz Ziemia Wilkesa (wzw). W zachodniej części kontynentu znajduje się Ziemia Marii Byrd (wzb).

Oddalenie Antarktydy od innych kontynentów, niskie temperatury powietrza oraz silne wiatry, a co z tym związane trudne warunki dla żeglugi, sprawiły, że kontynent ten przez długi czas pozostawał nieznany. W 1819 roku marynarze rosyjscy pod dowództwem Fabiana Bellingshausena po raz pierwszy zobaczyli wybrzeża Antarktydy. Wcześniejszym wyprawom udało się jedynie dotrzeć do wysp położonych w pobliżu tego kontynentu. Pierwszy człowiek stanął na Antarktydzie dopiero w 1895 roku. Był to norweski naukowiec Carsten Borchgrevink.

Biegun południowy po raz pierwszy został zdobyty w 1911 roku przez norweskiego badacza polarnego Roalda Amundsena. Współczesnym polskim polarnikiem, który w 1995 roku zdobył biegun południowy jest Marek Kamiński. W 2004 roku Marek Kamiński ponownie dotarł do bieguna południowego, tym razem z szesnastoletnim, niepełnosprawnym Jankiem Melą.

W miarę odkrywania Antarktydy państwa, zaangażowane w poznawanie i badanie kontynentu – Wielka Brytania, Australia, Francja, Nowa Zelandia, Norwegia, Chile i Argentyna zaczęły zgłaszać roszczenia terytorialne do poszczególnych jego obszarów. Część krajów, między innymi Stany Zjednoczone i ówczesny Związek Radziecki nie uznawały prawa tych państw do terytorium Antarktydy. Sprawa ustalenia przynależności terytorialnej tego kontynentu stała się istotna, ponieważ odkryto tam bogate złoża węgla kamiennego i innych cennych surowców. Dodatkowo nad Antarktydą biegnie najkrótsza droga powietrzna pomiędzy Ameryką Południową i Australią. Brak porozumienia w tej sprawie prowadził do wielu konfliktów.

Problem został rozwiązany w 1959 roku, kiedy to z inicjatywy Stanów Zjednoczonych odbyła się konferencja, mająca na celu ustalenie przynależności terytorialnej Antarktydy, zakończona podpisaniem Traktatu Antarktycznego. Ustalono, że Antarktyda może być wykorzystywana jedynie w celach pokojowych, z zakazem prowadzenia jakichkolwiek działań militarnych. Traktat zapewnia swobodę badań naukowych, a państwa je podejmujące zostały zobowiązane do udostępniania ich wyników innym krajom. Traktat nie reguluje przynależności terytorialnej kontynentu, jedynie zamraża roszczenia państw do jego terytorium. Traktat miał obowiązywać przez 30 lat, ale został przedłużony o kolejne 50 lat.

Antarktyda jest kontynentem pozbawionym rdzennej ludności. Jedynymi jej mieszkańcami są pracownicy stacji polarnych. Obecnie na Antarktydzie działa 37 stacji całorocznych i 17 sezonowych. Stacje należą do 27 państw. Prowadzi się w nich badania geofizyczne, geologiczne, oceanograficzne, glacjologiczne i meteorologiczne. Jedną ze stacji jest Polska Stacja Antarktyczna imienia Henryka Arctowskiego. Znajduje się ona na Wyspie Króla Jerzego, u wybrzeży Półwyspu Antarktycznego.

Po zakończeniu czytania schowaj planszę z powrotem do teczki.