35. Ameryka Południowa – rzeźba terenu

35 – AMERYKA POŁUDNIOWA – RZEŹBA TERENU

Opis planszy i legendy

Mapa „Ameryka Południowa – rzeźba terenu” ułatwi Ci poznanie ukształtowania powierzchni tego kontynentu, jego linii brzegowej oraz sieci wodnej.

Plansza składa się z arkusza z mapą oraz doklejonego skrzydełka z objaśnieniem skrótów brajlowskich. Plansza ze złożonym skrzydełkiem jest włożona do teczki. Po wyjęciu jej z teczki, rozłóż skrzydełko i ułóż planszę tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym dalszym rogu.

Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje, znajdujące się na planszy.

Tytuł mapy umieszczono w lewym dalszym rogu planszy. W kolejnym wierszu znajduje się skala liczbowa mapy. Mapa została wykonana w skali 1: 20 000 000 (jeden do dwudziestu milionów). Skala mapy określa, jaki jest stosunek odległości na mapie do odległości w terenie. Skala 1: 20 000 000 oznacza, że 1 cm na mapie odpowiada 20 000 000 cm, czyli 200 km na powierzchni Ziemi. Obraz Ameryki Południowej na omawianej mapie jest dużo bardziej szczegółowy niż na mapach świata, znajdujących się w pierwszym tomie atlasu.

Przy dalszym brzegu planszy, pomiędzy skalą a wypukłym trójkątem, znajdziesz kwadrat, którego powierzchnia w skali mapy wynosi 40 tysięcy km².

Z lewej strony planszy, na doklejonym skrzydełku umieszczono objaśnienia skrótów brajlowskich, zastosowanych na mapie. Skróty są objaśnione w brajlu i w druku barwnym.

W prawym bliższym rogu znajduje się numer planszy. Jest to numer 35.

Mapa jest obwiedziona grubą, wypukłą czarną linią. Jest to ramka mapy.

Zanim zaczniesz poznawać treść mapy, sięgnij po oddzielną planszę „Legenda”. Po dokładnym przeczytaniu informacji w niej zawartych, twoja praca będzie przebiegała sprawniej.

Na planszy „Legenda” znajdziesz informacje o sposobie, w jaki przedstawiono na mapie poszczególne jej elementy. Na początku zapoznaj się z elementami siatki kartograficznej, znajdującymi się na mapie.

1. równik oznaczono linią złożoną z dużych kropek. W druku barwnym kropki są czarne. Równik biegnie poziomo, w dalszej części mapy i jest opisany w brajlu w stopniach i skrótem „rw” przy prawej ramce, a w druku barwnym pełną nazwą w tym samym miejscu. Wartość równika to 0°.

2. zwrotnik Koziorożca jest pokazany linią złożoną z krótkich, czarnych odcinków. Biegnie poziomo, łukiem od lewej do prawej strony mapy, mniej więcej przez środek mapy. Jest opisany skrótem „zk” w brajlu przy prawej ramce mapy, a w barwnym druku pełną nazwą w tym samym miejscu. Jego wartość w stopniach to 23°27´ szerokości geograficznej południowej.

3. pozostałe południki i równoleżniki są pokazane ciągłymi, czarnymi liniami. Równoleżniki na omawianej mapie są łukami i biegną od prawej do lewej ramki mapy. Południki są łukami i biegną od dalszej do bliższej ramki mapy. Równoleżniki i południki poprowadzono co 20°. Ich wartości zostały podane przy ramce mapy.

Przebieg wypukłej siatki kartograficznej jest pokazany jedynie na morzach i oceanach. W druku barwnym siatka kartograficzna jest pokazana na całej mapie.

Oprócz równoleżników i południków na mapie zaznaczono następujące elementy środowiska geograficznego, objaśnione również na planszy „Legenda”.

1. Linia brzegowa, czyli inaczej wybrzeża kontynentów. Jest narysowana ciągłą, granatową linią.

2. Wyspy i archipelagi. Wyspy są pokazane na dwa sposoby. Małe wyspy oznaczono półokręgiem, położonym poziomo, z podstawą skierowaną w dół. Symbol wyspy przypomina kopczyk i tak ma się kojarzyć – z fragmentem lądu wznoszącym się ponad wodę. Obrys sygnatury jest wypukły a wnętrze wklęsłe. W druku barwnym obrys wyspy jest czarny, a wnętrze ma kolor zależny od tego, jaka jest rzeźba terenu na wyspie. Archipelagi oznaczono tak samo jak wyspy, tylko w środku znaku znajduje się wypukła, czarna kropka. Natomiast duże wyspy zaznaczono podobnie jak lądy, linią brzegową i wypełniono fakturą, zależną od ukształtowania powierzchni wyspy. Część wysp i archipelagów jest opisanych skrótem dwuliterowym w brajlu, poprzedzonym w przypadku wysp kluczem złożonym z punktu piątego, a w przypadku archipelagów z punktów drugiego i piątego. W druku barwnym wyspy i archipelagi opisano całą nazwą.

3. Rzeki są oznaczone ciągłą linią, w druku barwnym granatową. Część rzek jest opisanych dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym kluczem złożonym z punktu trzeciego i szóstego. W druku barwnym rzeki opisano całą nazwą.

4. Jeziora są pokazane na dwa sposoby. Kształt większych jezior narysowano ciągłą, granatową linią. Wnętrza ich obszaru są gładkie, a w druku barwnym jasnoniebieskie. Małe jeziora narysowano półokręgiem, położonym w poziomie, z podstawą skierowaną w górę. Symbol jezior przypomina miseczkę i tak właśnie ma się kojarzyć – z misą jeziora. Obrys sygnatury jest wypukły, wnętrze wklęsłe. W druku barwnym obrys jest granatowy a wnętrze jasnoniebieskie. Wybrane jeziora są opisane dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym kluczem złożonym z punktu trzeciego, piątego i szóstego. W druku barwnym jeziora opisano całą nazwą.

5. Zbiorniki sztuczne oznaczone znakiem podobnym do symbolu małych jezior, czyli półokręgiem, położonym w poziomie, z podstawą skierowana w górę, ale z kropką w środku znaku. Obrys sygnatury i kropka są wypukłe, wnętrze wklęsłe. W druku barwnym obrys i kropka wewnątrz znaku są czarne a powierzchnia jasnoniebieska.

6. Przylądki oznaczono wypukłą, dużą czarną kropką. Nie są opisane na mapie.

7. Morza i oceany pozostawiono gładkie. W druku barwnym są jasnoniebieskie. W brajlu są opisane skrótem dwuliterowym. Skróty nazw mórz są poprzedzone literą „m”, a oceanów literą „o”. W druku barwnym na mapie umieszczono ich pełne nazwy.

   Ukształtowanie powierzchni kontynentu przedstawiono za pomocą następujących faktur i symboli:

1. Niziny oznaczono wypukłą fakturą i kolorem zielonym. Opisano dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „n”. W druku barwnym na mapie umieszczono pełne nazwy nizin.

2. Wyżyny pokazano fakturą, złożoną z gęsto rozmieszczonych kropek i kolorem żółtym. Opisano dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „w”. W druku barwnym na mapie umieszczono pełne nazwy wyżyn.

3. Góry oznaczono dużymi kropkami, układającymi się w linie, pokazujące przebieg pasm górskich. Opisano je dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „g”. W druku barwnym góry oznaczono kolorem pomarańczowym oraz opisano pełną nazwą.

4. Szczyty oznaczono trójkątem z wypukłą obwódką i wklęsłym wnętrzem. W druku barwnym obwódka jest czarna a powierzchnia znaku biała. Część szczytów jest opisana na mapie skrótem dwuliterowym, poprzedzonym punktami czwartym, piątym i szóstym w brajlu i pełną nazwą w barwnym druku.

   Cieśniny i kanały opisano na mapie w brajlu skrótami dwuliterowymi, poprzedzonymi w przypadku cieśniny punktami trzecim i piątym, a w przypadku kanału literą „x”. W druku barwnym opisano je pełną nazwą.

Opis treści mapy

Kształt Ameryki Południowej jest dość prosty w porównaniu z linią brzegową Ameryki Północnej czy Europy. Warto jednak powoli czytać tę mapę, aby zapamiętać możliwie dużo szczegółów.

Przez północną część Ameryki Południowej przebiega równik, co oznacza, że kontynent ten leży w większości na półkuli południowej. Ameryka Południowa znajduje się w całości na półkuli zachodniej.

Najdalej wysunięte punkty kontynentu to: na północy przylądek Gallinas (12°25'N) położony w Wenezueli, na wschodzie przylądek Branco (34°47'W) w Brazylii, na zachodzie przylądek Pariñas (81°22' W) w Peru. Na południu najdalej wysuniętym punktem Ameryki Południowej jest przylądek Horn (55°59'S) leżący w archipelagu Ziemi Ognistej w Chile. Natomiast przylądek Froward (53°54'S) jest najdalej wysuniętym na południe punktem stałego lądu.

Ameryka Południowa ma powierzchnię bliską 18 milionów km². Na północy kontynent ten graniczy z Ameryką Północną, od której jest oddzielony Przesmykiem Panamskim. Na początku XX wieku został tu przekopany Kanał Panamski, opisany skrótem ”xkp”. Wydatnie skraca on drogę morską pomiędzy państwami nad Oceanem Spokojnym a Europą.

Od zachodu Amerykę Południową oblewają wody Oceanu Spokojnego, a od wschodu Oceanu Atlantyckiego. Linia brzegowa tego kontynentu jest słabo rozwinięta, z niewielką ilością mórz i zatok oraz niewielkich wysp i archipelagów. Wyjątkiem jest największa wyspa Ameryki Południowej Ziemia Ognista (zg), leżąca na południowym krańcu kontynentu. Cieśnina oddzielająca Ziemię Ognistą od kontynentalnej części Ameryki Południowej nosi nazwę Cieśniny Magellana (ma) na cześć jej odkrywcy, portugalskiego żeglarza Ferdynanda Magellana, dowódcy wyprawy, która w XVI wieku jako pierwsza opłynęła Ziemię.

Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni Ameryki Południowej jest wysoki łańcuch górski Andy (gan), biegnący wzdłuż całego zachodniego wybrzeża kontynentu. Andy są najdłuższym łańcuchem górskim na Ziemi, przekraczającym 10 000 km długości. Najwyższym szczytem Ameryki Południowej jest Aconcagua (czytaj akonkagua) (ac), o wysokości 6960 m n.p.m., leżący w południowych Andach, na północ od równoleżnika 40° szerokości geograficznej południowej. Oprócz Aconakagui na mapie zaznaczono następujące szczyty: leżący na równiku Chimborazo (ch) o wysokości 6310 m n.p.m.; na południe od niego Huascaran (hu) o wysokości 6768 m n.p.m. oraz na południe od zwrotnika Koziorożca Cerro Ojos del Salado (cs) o wysokości 6880 m n.p.m..

Południowa część Andów, nazywana Andami Patagońskimi, to obszar pokryty licznymi lodowcami. Lodowce schodzą tu prawie do poziomu morza. W Andach Patagońskich znajduje się trzeci pod względem wielkości lądolód świata, nazywany Lądolodem Patagońskim.

Andy wraz z Kordylierami, najwyższym łańcuchem górskim Ameryki Północnej, tworzą najdłuższy system górski świata.

Obszary wyżynne występują u wschodnich podnóży Andów oraz we wschodniej części Ameryki Południowej. Na mapie znajdziesz na północ od równika Wyżynę Gujańską (wgu), na wschodzie kontynentu rozległą Wyżynę Brazylijską (wbr), a na południu Wyżynę Patagońską (wpa).

Prawie 40% kontynentu zajmują niziny. Największą z nich jest Nizina Amazonki (nam), leżąca przy równiku. Przez tę nizinę płynie największa rzeka świata, Amazonka (am) (7025 km). Amazonka jest rzeką: najdłuższą, o największym dorzeczu i największych przepływach na świecie. Najczęściej za jej rzekę źródłową przyjmuje się Ukajali (uk), rzadziej Marañón (czytaj maranion) (nie opisaną w brajlu). Dopływami Amazonki są: Japura (ja), Purus (pu), Rio Negro (rn), Madeira (ma), Tapajos (ta), Xingu (xi).

Na północy kontynentu leży Nizina Orinoko (nor), przez którą płynie rzeka Orinoko (or). Na południe od zwrotnika Koziorożca znajduje się rozległa Nizina La Platy (nlp), z rzekami Paraną (pa) i jej dopływem Paragwajem (py). Na południe od Niziny La Platy znajdziesz rzekę Kolorado (ko).

Największym jeziorem Ameryki Południowej jest Maracaibo. Zbiornik ten znajduje się na północnym wybrzeżu kontynentu. Z naukowego punktu widzenia nie jest jeziorem lecz częścią morza, gdyż jest połączony z Morzem Karaibskim cieśniną. Mimo to jego wody są słodkie. Jezioro Maracaibo nie jest opisane na mapie.

Na północ od równoleżnika 20° szerokości geograficznej północnej zaznaczono dwa jeziora położone w Andach: jezioro Titicaca (ti) i jezioro Poopo (po). Jezioro Titicaca jest największym jeziorem wysokogórskim oraz najwyżej położonym jeziorem świata żeglownym dla dużych statków.

Obfitujące w wodę rzeki kontynentu wykorzystuje się do wytwarzania energii elektrycznej. Szczególnie dużo hydroelektrowni znajduje się w Brazylii. Na Paranie, na południe od zwrotnika Koziorożca zbudowano jedną z największych elektrowni wodnych na świecie. Tama utworzyła tam ogromny zbiornik wodny o nazwie Itaipu (it), co oznacza w języku miejscowej ludności „śpiew kamieni”. Dwa pozostałe, oznaczone na mapie sztuczne zbiorniki wodne to: zbiornik Sobradinho (so) na rzece São Francisco (sf), leżącej na wschodzie Wyżyny Brazylijskiej oraz zbiornik Tucurui (tu) na rzece Tocantins (to) na północy Wyżyny Brazylijskiej.

Na zachodnim wybrzeżu Ameryki Południowej rozciąga się na długości około 450 km i szerokości do 100 km pustynia Atacama. Pustynia ta nie jest opisana na mapie. Uważa się ją za najbardziej suchy obszar na Ziemi. Średnia wieloletnia opadów nie przekracza tu 100 mm rocznie.

Po zakończeniu czytania złóż doklejone skrzydełko i uważnie schowaj planszę do teczki.