32. Ameryka Północna – rzeźba terenu

32 – AMERYKA PÓŁNOCNA – RZEŹBA TERENU

Opis planszy i legendy

Mapa „Ameryka Północna – rzeźba terenu” pomoże Ci prześledzić ukształtowanie powierzchni tego kontynentu, jego linię brzegową i sieć wodną.

Omawiana mapa ma format dwa razy większy niż mapy świata, znajdujące się w pierwszym tomie atlasu. Po wyjęciu z teczki rozłóż planszę i ułóż ją tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym dalszym rogu.

Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje, znajdujące się na planszy.

Tytuł mapy umieszczono w lewym dalszym rogu planszy. W kolejnym wierszu znajduje się skala liczbowa mapy. Mapa została wykonana w skali 1: 20 000 000 (jeden do dwudziestu milionów). Skala mapy określa, jaki jest stosunek odległości na mapie do odległości w terenie. Skala 1: 20 000 000 oznacza, że 1 cm na mapie odpowiada 20 000 000 cm, czyli 200 km na powierzchni Ziemi. Obraz Ameryki Północnej na omawianej mapie jest dużo bardziej szczegółowy niż na mapach świata, znajdujących się w pierwszym tomie atlasu.

Pod skalą mapy znajdziesz kwadrat, którego powierzchnia w skali mapy wynosi 40 tysięcy km².

Z lewej strony oraz u dołu planszy umieszczono objaśnienia skrótów brajlowskich, zastosowanych na mapie. Skróty są objaśnione w brajlu i w druku barwnym.

W prawym bliższym rogu znajduje się numer planszy. Jest to numer 32.

Mapa jest obwiedziona grubą, wypukłą czarną linią. Jest to ramka mapy.

W lewym, bliższym rogu mapy znajdziesz w małej ramce mapę Polski w tej samej skali, co mapa Ameryki Północnej. Możesz zobaczyć, jak mały jest nasz kraj w porównaniu z tym kontynentem. Podobne porównania znajdziesz na wszystkich mapach kontynentów.

Zanim zaczniesz poznawać treść mapy, sięgnij po oddzielną planszę „Legenda”. Po dokładnym przeczytaniu informacji w nim zawartych twoja praca będzie przebiegała sprawniej.

Na planszy „Legenda” znajdziesz informacje o sposobie, w jaki przedstawiono na mapie poszczególne jej elementy. Na początku zapoznaj się z elementami siatki kartograficznej, znajdującymi się na mapie.

1. zwrotnik Raka i koło podbiegunowe północne są pokazane linią złożoną z krótkich, czarnych odcinków. Zwrotnik Raka biegnie poziomo, łukiem od lewej do prawej strony mapy, w bliższej jej części. Jest opisany skrótem „zr” w brajlu i pełną nazwą w barwnym druku przy prawej ramce mapy. Jego wartość w stopniach to 23°27´ szerokości geograficznej północnej. Koło podbiegunowe północne na omawianej mapie jest łukiem, który zaczyna się i kończy przy dalszej ramce mapy. Nie jest opisane na mapie. Jego wartość w stopniach to 66°33´ szerokości geograficznej północnej.

2. południk 180° jest oznaczony linią złożoną z drobnych kropeczek, a w druku barwnym grubszą, czarną, ciągłą linią. Jego fragment znajdziesz w lewym dalszym rogu planszy. Jest opisany w brajlu i w druku barwnym wartością w stopniach przy lewej ramce mapy.

3. pozostałe południki i równoleżniki są pokazane ciągłymi, czarnymi liniami. Równoleżniki na omawianej mapie są łukami i biegną od prawej do lewej ramki mapy. Południki rozchodzą się jak promienie od dalszej ku pozostałym ramkom mapy. Równoleżniki i południki poprowadzono co 20°. Ich wartości zostały podane przy ramce mapy.

Przebieg wypukłej siatki kartograficznej jest pokazany jedynie na morzach i oceanach. W druku barwnym siatka kartograficzna jest pokazana na całej mapie.

Oprócz równoleżników i południków na mapie zaznaczono następujące elementy środowiska geograficznego, objaśnione również na planszy „Legenda”.

1. Linia brzegowa, czyli inaczej wybrzeża kontynentów. Na obszarze Ameryki Północnej jest narysowana ciągłą, granatową linią. Natomiast na pokazanych na mapie obszarach, leżących poza kontynentem, wybrzeże narysowano podwójną linią: ciągłą od strony oceanów i mórz, a kropkowaną od strony lądu.

2. Wyspy i archipelagi. Wyspy są pokazane na dwa sposoby. Małe wyspy oznaczono półokręgiem, położonym poziomo, z podstawą skierowana w dół. Symbol wyspy przypomina kopczyk i tak ma się kojarzyć – z fragmentem lądu wznoszącym się ponad wodę. Obrys sygnatury jest wypukły a wnętrze wklęsłe. W druku barwnym obrys wyspy jest czarny, a wnętrze ma kolor zależny od tego, jaka jest rzeźba terenu na wyspie. Archipelagi oznaczono tak samo jak wyspy, tylko w środku znaku znajduje się wypukła, czarna kropka. Natomiast duże wyspy zaznaczono podobnie jak lądy, linią brzegową i wypełniono fakturą, zależną od ukształtowania powierzchni wyspy. Część wysp i archipelagów jest opisanych skrótem dwuliterowym w brajlu, poprzedzonym w przypadku wysp kluczem złożonym z punktu piątego, a w przypadku archipelagów z punktów drugiego i piątego. W druku barwnym wyspy i archipelagi opisano całą nazwą.

3. Rzeki są oznaczone ciągłą linią, w druku barwnym granatową. Część rzek jest opisanych dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym kluczem złożonym z punktu trzeciego i szóstego. W druku barwnym rzeki opisano całą nazwą.

4. Jeziora są pokazane na dwa sposoby. Kształt większych jezior narysowano ciągłą, granatową linią. Wnętrza ich obszaru są gładkie, a w druku barwnym jasnoniebieskie. Małe jeziora narysowano półkolem, położonym w poziomie, z podstawą skierowana w górę. Symbol jezior przypomina miseczkę i tak właśnie ma się kojarzyć – z misą jeziora. Obrys sygnatury jest wypukły, wnętrze wklęsłe. W druku barwnym obrys jest granatowy a wnętrze jasnoniebieskie. Wybrane jeziora są opisane dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym kluczem złożonym z punktu trzeciego, piątego i szóstego. W druku barwnym jeziora opisano całą nazwą.

5. Przylądki oznaczono wypukłą, dużą czarną kropką. Nie są opisane na mapie.

6. Morza i oceany pozostawiono gładkie. W druku barwnym są jasnoniebieskie. W brajlu są opisane skrótem dwuliterowym. Skróty nazw mórz są poprzedzone literą „m”, a oceanów literą „o”. W druku barwnym na mapie umieszczono ich pełne nazwy.

7. Lądolody oznaczono fakturą złożoną z pionowych kresek. W druku barwnym są białe.

   Ukształtowanie powierzchni kontynentu przedstawiono za pomocą następujących faktur i symboli:

1. Niziny oznaczono wypukłą fakturą i kolorem zielonym. Opisano dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „n”. W druku barwnym na mapie umieszczono pełne nazwy nizin.

2. Wyżyny pokazano fakturą, złożoną z gęsto rozmieszczonych kropek i kolorem żółtym. Opisano dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „w”. W druku barwnym na mapie umieszczono pełne nazwy wyżyn.

3. Góry oznaczono dużymi kropkami, układającymi się w linie, pokazujące przebieg pasm górskich. Opisano je dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „g”. W druku barwnym góry oznaczono kolorem pomarańczowym oraz opisano pełną nazwą.

4. Szczyty oznaczono trójkątem z wypukłą obwódką i wklęsłym wnętrzem. W druku barwnym obwódka jest czarna a wnętrze znaku białe. Część szczytów jest opisana na mapie skrótem dwuliterowym, poprzedzonym punktami czwartym, piątym i szóstym w brajlu i pełną nazwą w barwnym druku.

   Fragmenty Europy, Azji i Ameryki Południowej, które znalazły się na mapie, pozostawiono gładkie. W druku barwnym są szare. Nie są opisane na mapie. Część Islandii, wyspy należącej do Europy jest pokazana z prawej strony dalszej ramki mapy, w sąsiedztwie koła podbiegunowego północnego. Zachodni fragment Azji znajduje się z lewej strony dalszej ramki mapy. Natomiast północne wybrzeża Ameryki Południowej znajdziesz w prawym, bliższym rogu mapy.

Opis treści mapy

Kształt Ameryki Północnej, podobnie jak Azji i Europy, jest bardzo złożony. Zwłaszcza północne wybrzeża kontynentu mają skomplikowaną linię brzegową z dużą ilością wysp, półwyspów i zatok. Warto zatem powoli czytać tę mapę, aby zapamiętać możliwie dużo szczegółów.

Ameryka Północna leży w całości na północ od równika oraz również w całości na zachód od południka 0°, a na wschód od południka 180°, co oznacza, że znajduje się na półkuli północnej i zachodniej. Kontynent ten rozciąga się od 10 do 70° szerokości geograficznej północnej, co oznacza, że leży we wszystkich strefach klimatyczno-roślinnych.

Najdalej wysuniętym na północ punktem Ameryki Północnej na stałym lądzie jest Zenith Point na półwyspie Boothia w Kanadzie (71°58'N), a na południu przylądek Mariato na półwyspie Azuero w Panamie (7°12'N). Przylądek Mariato znajduje się poza zasięgiem mapy. Natomiast najdalej na wschodzie leży przylądek Saint Charles na półwyspie Labrador w Kanadzie (55°40'W), zaś na zachodzie przylądek Księcia Walii na półwyspie Seward na Alasce, w Stanach Zjednoczonych (168°04'W).

Ameryka Północna ma powierzchnię ponad 24 mln km².

Od północy kontynent oblewają wody Oceanu Arktycznego. Północne wybrzeża kontynentu leżą na północ od koła podbiegunowego północnego. Ich linia brzegowa jest bardzo urozmaicona. Daleko na północy znajdziesz Wyspy Królowej Elżbiety (ke), na południe od nich Wyspę Banksa (br) i Wyspę Wiktorii (wk). Na wschód od tych wysp leży Ziemia Baffina (opisana na morzu skrótem „zb” poprzedzonym punktem szóstym) oraz największa wyspa świata Grenlandia.

Wschodnie wybrzeża Ameryki Północnej sąsiadują z Oceanem Atlantyckim. . Daleko w głąb lądu wcina się Zatoka Hudsona, największa zatoka Oceanu Atlantyckiego. Na północnym wschodzie wybrzeża leży Półwysep Labradorski. Na wschód od półwyspu znajdziesz wyspę Nową Fundlandię. Na południu wschodniego wybrzeża, na północ od zwrotnika Raka leży półwysep Floryda (pfl).

Na południu Ameryki Północnej leży Zatoka Meksykańska. Przecina ją zwrotnik Raka. Na zachód od niej Ameryka Północna wąskim pasem lądu ciągnie się w kierunku południowo-wschodnim aż do Przesmyku Panamskiego, który jest granicą pomiędzy Ameryką Północną i Ameryką Południową. Przecina go Kanał Panamski, który leży poza zasięgiem mapy. Półwysep Jukatan (pjk) oraz wyspa Kuba oddzielają Zatokę Meksykańską od Morza Karaibskiego, nie opisanego na mapie. Kuba, położona na południe od niej Jamajka i położona na wschód Haiti należą do archipelagu Wielkich Antyli, który ciągnie się w kierunku wschodnim. Na północ od Kuby, na zwrotniku Raka znajdziesz archipelag Bahamy.

Zachodnie wybrzeża Ameryki Północnej oblewa Ocean Spokojny. Na północ od zwrotnika Raka znajdziesz wąski i długi Półwysep Kalifornijski (pkl). Na północy zachodniego wybrzeża leży Półwysep Alaska (pal). Jeszcze dalej na północ, na wysokości koła podbiegunowego północnego znajdziesz miejsce, gdzie Ameryka Północna prawie dotyka wschodnich wybrzeży Azji. Oba kontynenty są oddzielone cieśniną Beringa, nie opisaną na mapie, o szerokości około 80 km.

Linia brzegowa Ameryki Północnej jest najdłuższa spośród wszystkich kontynentów. Jej długość to 75 500 km. Prawie 17% powierzchni Ameryki Północnej zajmują wyspy, z czego połowa przypada na Grenlandię.

Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni Ameryki Północnej są dwa wielkie łańcuchy górskie o kierunku południkowym. Pierwszy z nich, Kordyliery, biegnie wzdłuż zachodniego wybrzeża, a drugi, Appalachy, równolegle do wschodniego wybrzeża. Kordyliery są rozległym obszarem wyżynno-górskim rozciągającym się na długości około 8000 km wzdłuż całego kontynentu od Alaski aż po Przesmyk Panamski. Dzielą się na kilka pasm górskich. Na północy znajdziesz biegnące równoleżnikowo Góry Brooksa (gbr) i Góry Alaska (gas). W Górach Alaska znajduje się najwyższy szczyt Ameryki Północnej McKinley (czytaj mak kinlej), o wysokości 6194 m n.p.m.. Na południe od Gór Alaska leży zaznaczony na mapie szczyt Mount Logan, o wysokości 5966 m. n.p.m. Dalej Kordyliery skręcają w kierunku południowo-wschodnim, dzieląc się na wielkie łańcuchy górskie: Góry Nadbrzeżne (gnb), Góry Skaliste (gsk) i Góry Kaskadowe (gkk). Najwyższym szczytem Gór Skalistych jest Mount Elbert, o wysokości 4399 m. n.p.m., a Gór Kaskadowych wulkan Mount Rainier, o wysokości 4392 m. n.p.m. Oba szczyty są zaznaczone, ale nie opisane na mapie. Pomiędzy łańcuchami górskimi leżą Wyżyna Kolumbii (wkb), Wielka Kotlina (wwk) i Wyżyna Kolorado (wkl). Południową część Kordylierów stanową łańcuchy: Sierra Madre Zachodnia (gsz), Sierra Madre Wschodnia (gsw) i Sierra Madre Południowa (gsp). Pomiędzy dwoma pierwszymi pasmami leży Wyżyna Meksykańska (wmk). W południowej części Kordylierów, na południe od zwrotnika Raka leży wulkan Citlaltepetl, nazywany inaczej Pico de Orizaba, o wysokości 5700 m. n.p.m.

Kordyliery wraz z Andami, leżącymi w Ameryce Południowej, tworzą najdłuższy system górski świata. Znaczna część Kordylierów jest aktywna sejsmicznie, występują w nich częste trzęsienia ziemi oraz czynne wulkany. W środkowej części Kordylierów, znajduje się najniżej położony punkt Ameryki Północnej, Dolina Śmierci. Jej najniższe miejsce leży 86 m poniżej poziomu morza.

Równolegle do wschodniego wybrzeża ciągnie się łańcuch górski Appalachów. Ich najwyższym szczytem jest, leżący na południu łańcucha, Mount Mitchel, o wysokości 2037 m. n.p.m.

Wyżyny zajmują środkową część kontynentu, od podnóża Gór Skalistych do Appalachów. Ich zachodnia część to tak zwane Wielkie Równiny (wwr). Wyżynny charakter ma również Półwysep Labradorski.

Część wybrzeży Ameryki Północnej zajmują rozległe niziny. Na mapie znajdziesz na północnym wschodzie Nizinę Hudsońską (nhd), położoną nad Zatoką Hudsona. Na południowo-wschodnim wybrzeżu leżą Nizina Zatokowa (nzt) oraz Nizina Atlantycka (nat). Na północ od Niziny Zatokowej, w głębi lądu znajdziesz Nizinę Centralną (nce).

Przez Nizinę Centralną i Nizinę Zatokową płynie Missisipi (mp) licząc razem z Missouri trzecia pod względem długości rzeka świata (5970 km). Missisipi i jej dopływy tworzą największy system rzeczny na kontynencie. Największe dopływy tej rzeki to: Missouri (czytaj Mizuri) (ms), Arkansas (czytaj arkanzas) (ar) oraz Ohio (czytaj ohajo) (oh). Dwie pierwsze rzeki wypływają z Gór Skalistych, a ostatnia z Appalachów.

Na północy kontynentu znajdziesz rzeki: Jukon (jk) oraz Mackenzie (czytaj makkenzi) (mk). Na południu, do Zatoki Meksykańskiej uchodzi Rio Grande (rg). Do Oceanu Spokojnego wpadają Kolorado (kl) i Kolumbia (kb).

Jeziora w Ameryce Północnej leżą w pasie ciągnącym się od północnego do środkowo-wschodniego wybrzeża. Największym zespołem jezior są Wielkie Jeziora, leżące w środkowo-wschodniej części kontynentu. W ich skład wchodzi sześć jezior. Największym z nich jest Jezioro Górne (gr) o powierzchni 82,4 tysiąca km kwadratowych. Pozostałe jeziora to: Huron (hr), Michigan (czytaj miszigen) (mi), Erie i Ontario. Dwa ostatnie jeziora są zaznaczone, ale nie opisane na mapie. Pomiędzy tymi jeziorami znajduje się wodospad Niagara. Wodospad nie jest pokazany na mapie. Rzeka Świętego Wawrzyńca łączy Wielkie Jeziora z Oceanem Atlantyckim. Rzeka ta nie jest opisana na mapie.

Kierując się na północny zachód od Wielkich Jezior znajdziesz na mapie kolejne zbiorniki wodne: jezioro Winnipeg (wp), jezioro Athabasca (at), Wielkie Jezioro Niewolnicze (nw) i Wielkie Jezioro Niedźwiedzie (wn).

Północne wybrzeża Ameryki Północnej leżą w strefie klimatów okołobiegunowych i należą do Arktyki. Arktyka to obszar położony wokół bieguna północnego, charakteryzujący się suchym i mroźnym klimatem. Wody leżącego wokół bieguna północnego Oceanu Arktycznego pokryte są wieloletnim pływającym lodem morskim. Na Grenlandii i sąsiadujących z nią wyspach utworzyły się lądolody.

Po zakończeniu czytania złóż planszę i uważnie włóż do teczki.