30. Afryka – rzeźba terenu

30 – AFRYKA – RZEŹBA TERENU

Opis planszy i legendy

Mapa „Afryka – rzeźba terenu” pomoże Ci prześledzić ukształtowanie powierzchni, kształt linii brzegowej oraz sieć wodną tego kontynentu.

Omawiana mapa ma format dwa razy większy niż mapy świata, znajdujące się w pierwszym tomie atlasu. Po wyjęciu z teczki rozłóż planszę i ułóż ją tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym dalszym rogu.

Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje, znajdujące się na planszy.

Tytuł mapy umieszczono w lewym dalszym rogu planszy. W kolejnym wierszu znajduje się skala liczbowa mapy. Mapa została wykonana w skali 1: 20 000 000 (jeden do dwudziestu milionów). Skala mapy określa, jaki jest stosunek odległości na mapie do odległości w terenie. Skala 1: 20 000 000 oznacza, że 1 cm na mapie odpowiada 20 000 000 cm, czyli 200 km na powierzchni Ziemi. Obraz Afryki na omawianej mapie jest dużo bardziej szczegółowy niż na mapach świata, znajdujących się w pierwszym tomie atlasu.

Przy dalszym brzegu planszy, bliżej wypukłego, czarnego trójkąta znajdziesz kwadrat, którego powierzchnia w skali mapy wynosi 40 tysięcy km².

W prawym bliższym roku znajduje się numer planszy. Jest to numer 30.

Z lewej strony mapy, od zgięcia planszy w dół, oraz pod bliższą ramką mapy umieszczono objaśnienia skrótów brajlowskich, zastosowanych na mapie. Skróty są objaśnione w brajlu i w druku barwnym. Skróty zgrupowano w trzech kolumnach.

Treść mapy jest obwiedziona grubą, wypukłą czarną linią. Jest to ramka mapy.

W prawym bliższym rogu mapy znajdziesz w małej ramce mapę Polski w tej samej skali, co mapa Afryki. Możesz porównać wielkość naszego kraju w stosunku do wielkości kontynentu. Podobne porównania znajdziesz na wszystkich mapach kontynentów.

Zanim zaczniesz poznawać treść mapy, sięgnij po oddzielną planszę „Legenda”. Po dokładnym przeczytaniu informacji w niej zawartych twoja praca będzie przebiegała sprawniej.

Na planszy „Legenda” znajdziesz informacje o sposobie, w jaki przedstawiono na mapie poszczególne jej elementy. Na początku zapoznaj się z elementami siatki kartograficznej, znajdującymi się na mapie. Są to:

1. równik oznaczono linią złożoną z dużych kropek. W druku barwnym kropki są czarne. Równik biegnie poziomo, w środkowej części mapy i jest opisany w brajlu w stopniach i skrótem „rw” a w druku barwnym pełną nazwą przy prawej ramce. Wartość równika to 0°.

2. zwrotnik Raka i zwrotnik Koziorożca narysowano czarną linią złożoną z krótkich odcinków. Leżą symetrycznie w stosunku do równika, w dalszej i bliższej części mapy. Zwrotnik Raka biegnie w poziomie przez dalszą część mapy, a jego wartość to 23°27´ szerokości geograficznej północnej. Jest opisany w brajlu skrótem „zr”, a w barwnym druku pełną nazwą przy prawej ramce mapy. Zwrotnik Koziorożca biegnie również w poziomie przez bliższą część mapy, a jego wartość to 23°27´ szerokości geograficznej południowej. Jest opisany w brajlu skrótem „zk”, a w barwnym druku pełną nazwą przy prawej ramce mapy.

3. południk 0° jest pokazany linią złożoną z drobnych kropeczek, a w druku barwnym grubszą, czarną, ciągłą linią. Biegnie prawie pionowo w lewej części mapy. Południki 0° jest opisany na mapie, przy bliższej ramce.

4. pozostałe południki i równoleżniki oznaczono ciągłymi, czarnymi liniami. Pokazano je co 20°. Południki i równoleżniki są opisane wartością w stopniach przy prawej i przy bliższej ramce mapy.

Przebieg wypukłej siatki kartograficznej jest pokazany jedynie na morzach i oceanach. W druku barwnym siatka kartograficzna jest pokazana na całej mapie.

Oprócz równoleżników i południków na mapie zaznaczono następujące elementy środowiska geograficznego, objaśnione również na planszy „Legenda”.

1. Linia brzegowa, czyli inaczej wybrzeża kontynentów. Na obszarze Afryki jest narysowana ciągłą linią. Natomiast na pokazanych na mapie obszarach, nie leżących w Afryce, wybrzeże oznaczono podwójną linią: ciągłą od strony oceanów i mórz, a kropkowaną od strony lądu. W druku barwnym linia jest granatowa.

2. Wyspy i archipelagi. Wyspy są pokazane na dwa sposoby. Małe wyspy oznaczono półkolem, położonym poziomo, z podstawą skierowana w dół. Symbol wyspy przypomina kopczyk i tak się ma kojarzyć – z fragmentem lądu wznoszącym się ponad wodę. Obrys sygnatury jest wypukły a wnętrze wklęsłe. W druku barwnym obrys wyspy jest czarny, a wnętrze ma kolor zależny od tego, jaka jest rzeźba terenu na wyspie. Archipelagi oznaczono tak samo jak wyspy, tylko w środku znaku znajduje się wypukła, czarna kropka. Natomiast duże wyspy zaznaczono tak jak lądy, linią brzegową i wypełniono fakturą, zależną od ukształtowania powierzchni wyspy. Część wysp i archipelagów jest opisanych skrótem dwuliterowym w brajlu, poprzedzonym, w przypadku wysp kluczem złożonym z punktu piątego, a w przypadku archipelagów z punktów drugiego i piątego. W druku barwnym wyspy i archipelagi opisano całą nazwą.

3. Rzeki są oznaczone ciągłą linią, w druku barwnym granatową. Część rzek jest opisanych dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym kluczem złożonym z punktu trzeciego i szóstego. W druku barwnym rzeki opisano całą nazwą.

4. Jeziora są pokazane na dwa sposoby. Kształt większość jezior narysowano ciągłą, granatową linią. Wnętrza jezior są gładkie, a w druku barwnym jasnoniebieskie. Małe jeziora pokazano półkolem, położonym w poziomie, z podstawą skierowaną w górę. Symbol jezior przypomina miseczkę i tak właśnie ma się kojarzyć – z misą jeziora. Obrys sygnatury jest wypukły, wnętrze wklęsłe. W druku barwnym obrys jest granatowy a wnętrze jasnoniebieskie. Jeziora są opisane dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym kluczem złożonym z punktu trzeciego, piątego i szóstego. W druku barwnym jeziora opisano całą nazwą.

5. Przylądki oznaczono wypukłą, dużą czarną kropką. Nie są opisane na mapie.

6. Morza i oceany pozostawiono gładkie. W druku barwnym są jasnoniebieskie. W brajlu są opisane skrótem dwuliterowym. Morza są poprzedzone literą „m”, a oceany literą „o”. W druku barwnym na mapie umieszczono ich pełne nazwy.

   Ukształtowanie powierzchni kontynentu przedstawiono za pomocą następujących faktur i symboli:

1. Niziny oznaczono wypukłą fakturą i kolorem zielonym. Opisano dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „n”. W druku barwnym na mapie umieszczono pełne nazwy nizin.

2. Wyżyny pokazano fakturą, złożoną z gęsto rozmieszczonych kropek i kolorem żółtym. Opisano dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „w”. W druku barwnym na mapie umieszczono pełne nazwy wyżyn.

3. Góry oznaczono dużymi kropkami, układającymi się w linie, pokazujące przebieg pasm górskich. W druku barwnym góry oznaczono kolorem pomarańczowym. Opisano je dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „g”. W druku barwnym na mapie umieszczono pełne nazwy gór.

4. Szczyty oznaczono trójkątem z wypukłą obwódką i wklęsłym wnętrzem. W druku barwnym obwódka jest czarna a wnętrze znaku białe. Szczyty opisano na mapie dwuliterowym skrótem w brajlu, poprzedzonym kluczem złożonym z punktu czwartego, piątego i szóstego, a w barwnym druku pełną nazwą.

   Fragmenty innych kontynentów (Europy i Azji), które znalazły się na mapie, pozostawiono gładkie. W druku barwnym są szare. Opisano je całymi nazwami kontynentów zarówno w brajlu jak i w druku barwnym.

Opis treści mapy

Kształt Afryki jest łatwy do zapamiętania, gdyż jego linia brzegowa nie jest skomplikowana. Warto jednak powoli czytać tą mapę, aby zapamiętać możliwie dużo szczegółów.

W środku kontynentu Afrykę przecina równik, na północy zwrotnik Raka, a na południu zwrotnik Koziorożca. Oznacza to że, ląd ten leży w najcieplejszych strefach klimatycznych Ziemi.

Najdalej wysuniętym punktem na północ jest przylądek Biały w Tunezji (27°25'N), na południe – przylądek Igielny w RPA (34°51'S). Natomiast najdalej na wschód sięga przylądek Hafun w Somalii (51°29'E), a na zachód – przylądek Almadi w Senegalu (17°33'W).

Afryka jest, po Azji, drugim pod względem wielkości kontynentem. Jej powierzchnia wynosi około 30 milionów km². Kontynent charakteryzuje się dużą zwartością i ma słabo rozwiniętą linię brzegową. Największym półwyspem Afryki jest Półwysep Somalijski (pso), leżący w środkowo-wschodniej części kontynentu.

Afrykę od zachodu oblewa Ocean Atlantycki, a od północy należące do niego Morze Śródziemne, które oddziela Afrykę od Europy. Najmniejsza odległość, jaka dzieli te kontynenty, to Cieśnina Gibraltarska, mająca zaledwie 14 km szerokości. Na Oceanie Atlantyckim leży kilka małych wysp i archipelagów, należących do Afryki. Są to: Madera (md) i Wyspy Kanaryjskie (ka) przy północno-zachodnim wybrzeżu kontynentu oraz wyspy: Bioko (bi), Wyspa Książęca (ks), Wyspa Świętego Tomasza (st) i Pagalu (pg) leżące na równiku. Wyspy zaznaczone na Morzu Śródziemnym należą do Europy.

Na północnym wschodzie Afryki leży Morze Czerwone (mce z punktem szóstym) oddzielające Afrykę od Azji, a na południowym wschodzie Ocean Indyjski. Na północnym wschodzie Afryki, na granicy z Azją znajduje się Kanał Sueski (xsu). Jest to sztucznie przekopany kanał o długości 160 km, łączący Morze Śródziemne z Morzem Czerwonym. Powstał w połowie XIX stulecia. Kanał Sueski stanowił wówczas i stanowi dziś ogromne ułatwienie w handlu drogą morską. W XIX wieku przebiegał tędy szlak handlowy z Wielkiej Brytanii do Indii. Dziś kanał ten nadal ma duże znaczenie strategiczne, ponieważ przewożona jest nim ropa naftowa z rejonu Zatoki Perskiej do Europy.

Przy południowo-wschodnim wybrzeżu kontynentu, na Oceanie Indyjskim, znajdziesz wyspę Madagaskar, czwartą pod względem wielkości wyspę świata. Wyspę przecina zwrotnik Koziorożca. Jest ona oddzielona od kontynentu Kanałem Mozambickim (mo). Na Oceanie Indyjskim leżą trzy małe archipelagi: Sokotra (so), na północ od równika oraz Aldabra (ad) i Komory (ko) na północ od Madagaskaru.

W Afryce obszary nizinne występują głównie na wybrzeżach. Większość kontynentu ma charakter wyżynny. Charakterystyczną cechą rzeźby terenu Afryki są rozległe kotliny. Wyżyny oznaczone na mapie to: Wyżyna Abisyńska (wab) i Wyżyna Wschodnioafrykańska (wwa), leżące w środkowo-wschodniej części kontynentu, pierwsza na północ, druga na południe od równika. Ogromną kotliną, zajmującą środkową część Afryki, jest Kotlina Konga (wkk), której nazwa pochodzi od rzeki Kongo (ko), przepływającej przez jej obszar.

Najwyższy szczyt Afryki, Kilimandżaro (ki), ma wysokość 5895 m. n.p.m. Podobnie jak niewiele niższe szczyty: Kenia (ke) i Ruwenzori (ru) nie leży on w paśmie górskim lecz jest pojedynczym masywem pochodzenia wulkanicznego. Wszystkie trzy wzniesienia leżą w środkowo-wschodniej Afryce, w pobliżu równika.

Kilimandżaro od wieków działało na wyobraźnię zarówno tubylców, jak i białych naukowców, badających ten region Afryki. Wznoszący się na płaskim obszarze masyw, którego podstawa leży w gorącym klimacie równikowym, a wierzchołki są pokryte wiecznym śniegiem, budził grozę i był miejscem kultu rdzennych plemion, zamieszkujących jego podnóża. Naukowcy zainteresowali się Kilimandżaro, kiedy Tanganika, do której należała wówczas góra, stała się kolonią niemiecką. Współcześnie Kilimandżaro przyciąga turystów z całego świata, pragnących zdobyć Biały Dach Czarnego Lądu. Jednak pomimo postępu cywilizacji i techniki magiczna góra nie wszystkich dopuszcza na swój szczyt. Szlak na nią wiodący nie jest trudny technicznie, jednak wejście zajmuje kilka dni, ze względu na dużą różnicę wysokości pomiędzy podnóżem a wierzchołkiem masywu. Wielu turystów nie radzi sobie ze wspinaczką ze względu na chorobę wysokościową, związaną z pokonywaniem w krótkim czasie dużych różnic wysokości.

Najwyższy łańcuch górski w Afryce to góry Atlas (gat) rozciągające się wzdłuż północno-zachodniego wybrzeża kontynentu, których najwyższym szczytem jest Tubkal, o wysokości 4165 m. n.p.m. Większe masywy i pasma górskie to: w środkowej części kontynentu Ahaggar (gah), leżący na zwrotniku Raka; Tibesti (gti) na południe od zwrotnika Raka, Darfur (gdf), Adamawa (gad) w środkowo-wschodniej Afryce, a w pobliżu południowego wybrzeża kontynentu Góry Smocze (gsm) i Góry Przylądkowe (gpl).

Środek kontynentu afrykańskiego przecina równik. W rezultacie prawie cała Afryka leży w strefach klimatów zwrotnikowych i równikowych, a strefy klimatyczno-roślinne układają się symetrycznie po obu stronach równika.

W strefie równikowej występują obfite opady. Bierze tu początek druga pod względem długości rzeka świata, Nil (nl) (6670 km). Rzeka ta płynie na północ, początkowo jako Nil Biały (nb), potem, po połączeniu z Nilem Błękitnym (nk), jako Nil i wpada do Morza Śródziemnego. Inną dużą rzeką, płynącą w strefie równikowej jest Kongo (ko).

Im dalej od równika, tym sieć wodna ubożeje. Rzek jest coraz mniej, są mniejsze i występują w nich coraz większe wahania stanów wody. Do takich cieków należy na północ od równika, w zachodniej części kontynentu, rzeka Niger (ni) (4160 km), a na południe od równika Zambezi (za) (2660 km), Limpopo (li) i Oranje (oj). W strefie zwrotnikowej sieć wodna stopniowo zanika. Pojawiają się rzeki okresowe, czyli takie, które w porze suchej wysychają. Niektóre rzeki nie docierają do morza, tracąc wodę w wyniku parowania.

We wschodniej części strefy okołorównikowej Afryki znajdują się rozległe jeziora. Jezioro Wiktorii (wi) (63 000 km²) jest trzecim pod względem powierzchni jeziorem na świecie i pierwszym w Afryce. Drugim pod względem wielkości i głębokości jeziorem na kontynencie jest Jezioro Tanganika (ta).

Niektóre jeziora, podobnie jak rzeki, w porze suchej zupełnie wysychają. Nazywamy je jeziorami okresowymi. Na obszarach suchych występują również jeziora słone. Przykładem jeziora okresowego i słonego jest Jezioro Czad (cz), które znajdziesz na mapie w środkowej części kontynentu, na obszarze Sahary. Powierzchnia tego jeziora waha się w zależności od pory roku od 7000 do 26 000 km².

Prawie 40 % kontynentu afrykańskiego stanowią obszary pustynne, a ponad 20 % półpustynne. Pustynie w Afryce występują w okolicach zwrotników. W północnej części Afryki leży Sahara, największa pustynia świata. Jej powierzchnia przekracza 8 milionów km², a więc pustynia ta jest większa od kontynentu australijskiego! W jej obrębie występują różne typy pustyń: piaszczyste, kamieniste, żwirowe, a także pustynie górskie. W południowej części Afryki znajduje się pustynia Kalahari (xka), której większa część ma charakter półpustynny oraz łącząca się z nią nadbrzeżna pustynia Namib (xna), leżąca wzdłuż południowo-zachodniego wybrzeża kontynentu.

Po zakończeniu czytania złóż planszę i ostrożnie schowaj do teczki.