2.6. Znaki i sygnatury

2.6. Znaki i sygnatury

Należy, w miarę możliwości technologicznych, zachowywać stosowane w dotychczasowych publikacjach dotykowe i barwne znaki i sygnatury podstawowych obiektów i pojęć geograficznych. Przy opracowywaniu map do druku w określonej technologii należy najpierw sprawdzać dotykowo WYDRUKI PRÓBNE sygnatur i faktur oraz wydruki próbne map wykonane w technologii docelowej. Nie wystarczy identyczność ani podobieństwo odpowiednich rysunków płaskich lub komputerowych. Podobnie sprawdzać należy możliwość czytania druku barwnego przez osobę słabowidzącą.

2.6.1. Znaki orientujące arkusz oraz mapę

• Znak orientujący arkusz lub stronicę z mapą w publikacji książkowej:
• Jeśli mapy połączone są w atlas lub włączone do podręcznika to znakiem wskazującym sposób czytania mapy jest niewielki wypukły czarny trójkąt umieszczony w prawym dalszym (górnym) rogu stronicy z mapą ułożonej prawidłowo przed czytelnikiem.
• Dla map na osobnych arkuszach można, zamiast wypukłego trójkąta, stosować ścięcie prawego dalszego (górnego) rogu arkusza.
• Róża kierunków geograficznych służy do szybkiej, orientacyjnej identyfikacji kierunków geograficznych. Ramiona gwiazdy powinny być prostymi wypukłymi czarnymi liniami bez żadnych dodatkowych elementów graficznych. Cztery dłuższe ramiona gwiazdy należy opisać symbolami kierunków głównych: północny (N), południowy (S), wschodni (E) i zachodni (W). Cztery krótsze ramiona róży kierunków umieszczone są między dłuższymi i nie muszą być podpisane. Wskazują one kierunki pośrednie: północno-wschodni, północno-zachodni, południowo-wschodni i południowo-zachodni. Wskazane jest narysowanie inną linią – np. gładką – kierunków głównych, a inną – np. szorstką – kierunków pośrednich.

2.6.2. Znaki punktowe

Znaki punktowe – czyli sygnatury punktowe obiektów – są to układy wypukłych punktów, wypukłe figury geometryczne lub inne znaki o prostych kształtach, często na tle rysunku tej samej figury w określonym kolorze, niekiedy tylko z wypełnieniem barwnym. Umożliwia to odczytywanie sygnatury dotykiem i słabym wzrokiem.

Dla dotyku najczytelniejsze są znaki punktowe, stąd międzynarodowy sukces pisma punktowego Ludwika Braille’a. Sygnatury mapy, na której są napisy brajlem, nie mogą mylić się ze znakami pisma, co ogranicza istotnie możliwość tworzenia sygnatur zbudowanych z punktów. Czytelniejsze dla dotyku są figury narysowane linią szorstką, nie linią gładką. W technologiach dających linię gładką można z ciasno ułożonych drobnych punktów lub kreseczek poprzecznych uformować dobrze czytelną linię szorstką.

Niekiedy dla niedowidzących stosujemy powiększony znak konwencjonalny, a dla niewidomych inny znak, bardziej czytelny dla dotyku. Wtedy znak dotykowy jest inny niż znak barwny. Korzystne może być stosowanie takich samych znaków dla niewidomych i słabowidzących, gdyż ułatwia to osobie niewidomej i słabowidzącej współpracę z widzącym nauczycielem.

Dotychczas stosowane i zalecane znaki punktowe:

• Miejscowości – wypukły gładki okrąg umieszczony na okręgu z czarnej linii, wypełniony kolorem kontrastowym; stolicę można wyróżnić np. wypukłą kropką wewnątrz okręgu [ADP]. Miasta różnych kategorii można różnicować wielkością okręgu lub/i fakturą linii okręgu [AUE] oraz kolorem barwnego wypełnienia znaku [ADP]. Jeśli skala mapy na to pozwala, można wyróżnić powierzchnię miasta lub miejscowości za pomocą faktury (patrz 2.6.4). Można też kontur miejscowości obwieść linią niesymetryczną (brzeg obszaru) i wewnątrz umieścić informacje graficzne o strukturze obszaru.
• Jeziora naturalne – Jeśli kształt jeziora w skali mapy będzie nieczytelny, stosujemy wypukły półokrąg z podstawą zwróconą ku górze, umieszczony na granatowym półokręgu wypełnionym kolorem niebieskim. Duże jezioro obrysować należy linią brzegową, wypełnić kolorem niebieskim, zaś wewnątrz jego obszaru umieścić sygnaturę jeziora [AGP, AUE, ADP]. Jeśli powierzchnia jeziora jest wystarczająco duża w skali mapy, to wskazane jest zastosowanie faktury wody w postaci gęstych linii poziomych.
• Zbiorniki sztuczne – Jeśli kształt zbiornika w skali mapy będzie nieczytelny, stosujemy wypukły półokrąg z podstawą zwróconą ku górze, umieszczony na granatowym półokręgu wypełnionym kolorem niebieskim, z wypukłą granatową kropką wewnątrz [AGP, AUE, ADP]. Jeśli powierzchnia zbiornika jest wystarczająco duża w skali mapy, to wskazane jest zastosowanie faktury wody w postaci gęstych linii poziomych. Informację o tym czy obiekt jest jeziorem naturalnym czy zbiornikiem sztucznym można zawrzeć w tytule mapy (“jezioro” lub “zbiornik”) lub w objaśnieniu skrótu nazwy.
• Wyspy – Jeśli kształt wyspy w skali mapy będzie nieczytelny to wyspę oznacza wypukły półokrąg z podstawą zwróconą ku dołowi umieszczony na granatowym półokręgu. Wnętrze znaku tego samego koloru co ląd. Kształt dużych wysp obrysować należy ich linią brzegową i oznaczyć tym samym kolorem co ląd (właściwym spośród kolorów użytych na lądzie, jeśli jest ich więcej) [AGP, AUE, ADP].
• Archipelagi – Jeśli rysunek poszczególnych wysp w skali mapy będzie nieczytelny, stosujemy wypukły półokrąg z podstawą zwróconą ku dołowi umieszczony na granatowym półokręgu, z wypukłą granatową kropką wewnątrz. Wnętrze znaku tego samego koloru co ląd (właściwym spośród kolorów użytych na lądzie, jeśli jest ich więcej) [AGP, AUE, ADP].
• Szczyty – trzy wypukłe czarne punkty na tle czerwonego trójkąta, skierowanego wierzchołkiem ku górze [ADP].
• Depresje – trzy wypukłe czarne punkty na tle zielonego trójkąta, skierowanego wierzchołkiem ku dołowi [ADP].
• Małe państwa – Jeśli obszar państwa obwiedziony linią granicy będzie nieczytelny, to oznaczamy położenie państwa znakiem rombu narysowanego linią wypukłą na linii czarnej z czarną wypukłą kropką w środku. Wierzchołki rombu zorientowane zgodnie z kierunkami geograficznymi [AUE].
• Punkty skrajne – cztery wypukłe punkty umieszczone w wierzchołkach czarnego kwadratu; wierzchołki zorientowane zgodnie z kierunkami geograficznymi [ADP].
• Parki narodowe, obszary chronione – cztery wypukłe punkty umieszczone w wierzchołkach kwadratu z czarnym obrysem i zielonym wypełnieniem; wierzchołki zorientowane zgodnie z kierunkami geograficznymi [ADP].

Ponieważ kształt graficzny dwu ostatnich znaków jest identyczny, mogą być one stosowane wtedy, gdy nie będą umieszczone na tej samej mapie.

Znaki map tematycznych warto stosować zgodnie z mapami już publikowanymi. Jednak ujednolicenie stosowanych rzadko znaków map tematycznych jest mniej istotne niż konieczność ujednolicenia znaków podstawowych obiektów geograficznych.

 2.6.3. Znaki liniowe

Znaki liniowe są wypukłymi liniami ciągłymi, przerywanymi lub zbudowanymi z punktów, nałożonymi na barwną linię znaku dla osób słabowidzących. Linie punktowe tworzone są z punktów o różnej wielkości. W technologii dającej linię gładką linie szorstkie tworzy się z elementów tak drobnych, że dotyk ich nie rozróżnia. Można tworzyć różne linie szorstkie, różnicując wielkość punktów. Linie barwne powinny w zasadzie mieć kolor konwencjonalny, ale muszą być dobrze skontrastowane z barwą tła – obszaru. Pozwala to oznaczać różnymi liniami różne obiekty geograficzne (na przykład rzeki, linię brzegową mórz i dużych jezior, granice państw, łańcuchy górskie).

• Brzeg obszaru (kontynentu, miasta, parku narodowego, lub in.) “Brzeg obszaru, którego nie chcemy wyróżniać fakturą, może być zaznaczony linią niesymetryczną, gładką z jednej strony, a z drugiej strony zbudowaną z ząbków prostokątnych lub trójkątnych. Możemy również, zależnie od stosowanej techniki, linią gładką obwieść obszar z　zewnątrz, a wewnątrz, w odległości ok. 2 mm narysować linię punktową. Dotyk czyta taką strukturę jako jedną, niesymetryczną linię”.
• Rzeki zaznacza się linią wypukłą ciągłą (gładką) na linii czarnej lub granatowej. Można różnicować rzekę główną i dopływy, stosując linie różnej grubości. Praktyczne jest też odcięcie wypukłej linii dopływu 3 mm od ujścia do rzeki głównej. Czytelnik czytający rzekę w górę jej biegu odróżni łatwo rzekę główną od dopływu. Jeśli na mapie zaznaczony jest tylko fragment rzeki to należy określić jej kierunek w następujący sposób: linia rzeki wpływającej na teren objęty mapą przecina ramkę lub styka się z nią. W miejscu, gdzie rzeka opuszcza teren objęty mapą robimy niewielką przerwę w ramce. Praktyczne jest oznaczenia źródła rzeki wypukłym punktem. Jeśli w skali mapy brzegi rzeki można zaznaczyć dwoma jej liniami brzegowymi, to wskazane jest wyróżnienie powierzchni rzeki przez zastosowanie faktury wody w postaci gęstych linii poziomych. W dotychczasowych publikacjach oznaczano rzeki linią ciągłą.
• Granice obszarów politycznych i administracyjnych rysuje się linią zbudowaną z punktów. Jeśli linia ma być czytana jako punktowa, to odległości między punktami muszą wynosić więcej niż 2 mm, w przeciwnym wypadku będzie czytana jako linia szorstka. Współczesne technologie pozwalają tworzyć dwie lub więcej różnych linii punktowych – szorstkich, co pozwoli różnicować granice obszarów różnej kategorii lub obowiązujące w różnych okresach. W dotychczasowych publikacjach od 1957 roku zawsze oznaczano granice linię punktową.
• Granica na rzece – oznaczana poprzez wypukłe duże punkty umieszczone naprzemiennie z odcinkami wypukłymi linii gładkich. Dla osób słabowidzących należy dobrać odpowiedni, kontrastujący z tłem, poddruk linii barwnej. [AGP, AUE, ADP]
• Granice obszarów przyrodniczych można zaznaczać liniami ciągłymi o grubości (szerokości) wyraźnie innej niż rzeki. [ADP]
• Linia brzegowa morza lub zbiornika wodnego – oznaczana jest jako szorstka lub ciągła cienka linia, albo linia brzegu obszaru. Musi wyraźnie różnić się od innych linii na mapie. Linia brzegowa powinna mieć kolor granatowy lub czarny. [AUE, ADP]
• Łańcuch górski – oznaczany jest jako linia wypukłych bardzo grubych czarnych punktów. [AGE, ADP]
• Kanał – oznaczany jest jako wypukła linia ciągła umieszczona na linii ciągłej granatowej, poprzecinana krótkimi, wypukłymi granatowymi kreseczkami. [ADP]

Bieguny i linie siatki kartograficznej nie mają jeszcze ustalonych tradycją znaków. Przyjęte jest, by oznaczać południki linią inną dotykowo niż równoleżniki. Proponujemy, za [AGP], by oznaczać równoleżniki linią ciągłą, a południki linią punktową lub szorstką na odpowiedniej linii czarnej. Zaleca się, by na mapach w małych skalach wyróżniać charakterystyczne południki i równoleżniki.

2.6.4. Kolory, faktury i desenie

 Znaki powierzchniowe wyróżniają obszary za pomocą barwy i w miarę możliwości faktury dotykowej (tekstury, szrafu).

Kolory poddruku barwnego map należy dostosować do potrzeb czytelników słabowidzących. Obszary różniące się kolorem powinny także różnić się walorem, bo to umożliwi ich rozróżnianie osobom nierozróżniającym kolorów. Kolory o podobnym walorze (np. dwa bardzo jasne kolory) nie powinny sąsiadować ze sobą. Kolory należy stosować na mapie w sposób podobny do konwencjonalnego, jednak kontrasty między mocnymi, czystymi kolorami muszą być bardzo wyraźne, nawet kosztem mniej estetycznego wyglądu mapy. Czytelność mapy dla osób słabowidzących należy uważać za ważniejszą, niż estetyczne odczucia osób widzących. Z tego względu ilość możliwych do zastosowania kolorów będzie mniejsza niż na konwencjonalnych mapach szkolnych.

Faktury. Dla rozróżnienia obszarów przez osoby niewidome stosuje się faktury zbudowane ze znaków tak drobnych, że dotyk nie rozróżnia znaków, zauważa tylko inną szorstkość powierzchni obszaru. Ilość rozróżnialnych w danej technologii faktur jest zawsze ograniczona. W pobliżu znaków liniowych i pod napisami brajlowskimi faktury dotykowej nie należy umieszczać. Odstęp 3–5 mm między linią a fakturą lub napisem umożliwi dotykowe śledzenie linii i czytanie skrótów nazw. Należy pozostawić w tych miejscach tylko kolor obszaru.Z doświadczeń wynika, że na jednej mapie można stosować maksymalnie 4 różne faktury, wliczając “gładkie” tło. Większa ilość różnych faktur na jednej mapie jest bardzo trudno czytelna.

Stosowane dotychczas faktury:

• Morze oznacza się fakturą gładką lub fakturą złożoną z blisko siebie leżących linii poziomych. Podobnie oznaczać można powierzchnię dużych (w skali mapy) jezior, a na planach także powierzchnię rzeki. Ten sposób oznaczania morza stosowany jest konsekwentnie od 1957 roku. Palec czytającego dotyka kilku linii jednocześnie i czyta je jako strukturę powierzchniową, a nie czyta pojedynczych linii. Faktura ta zastała zastosowana na wszystkich wymienionych wyżej mapach. Zaleca się aby fakturę morza i oceanu wyraźnie odsuwać od linii brzegowej, jeśli na lądach umieszcza się bogatą treść mapy.
• Wyżyna/nizina – zróżnicowanie obszarów o różnej wysokości n. p. m. najlepiej oddać przez zastosowanie faktur o rosnącej szorstkości, jak to uczyniono w [AGE, AGP] i na mapach Polski w [ADP]. Oczywiście ilość cięć poziomicowych będzie bardzo ograniczona.

Sposób tworzenia faktur zależy od możliwości technologii i inwencji autora grafiki. Punkty, kreseczki, kółeczka różnej wielkości i gęstości ułożone regularnie lub rozrzucone bezładnie, krateczki z linii o różnej grubości z różną gęstością ustawienia linii dadzą efekty, które trzeba zbadać dotykowo. Nie należy używać faktur podobnych dotykowo do tarki. Faktura musi być przyjemna w dotyku, a przynajmniej nieuciążliwa w czytaniu dotykowym.

Wobec ograniczonej ilości faktur dających rozróżnić się dotykowo, wiele faktur będzie zmieniało znaczenie zależnie od tematu mapy.

Desenie. Oznaczenie powierzchni deseniem z dużych znaków o czytelnym dotykowo kształcie jest rozwiązaniem dużo mniej dokładnym niż faktury. Nie należy stosować deseni zbudowanych z rzadko rozmieszczonych linii, bo czytelnik nie będzie się orientował, która linia należy do deseniu, a która jest granicą obszaru, linią siatki kartograficznej itp. W [AUE] zastosowano jeden (obszary górskie), a w [ADP] trzy desenie:

• Obszary bagienne – wypukłe poziome granatowe kreseczki;
• Obszary wyżynne – wypukłe gładkie linie w kształcie łuku lekko wygiętego ku górze, umieszczone na czarnych liniach w tym samym kształcie;
• Obszary górskie – wypukłe gładkie linie w kształcie łuku mocno wygiętego ku górze, umieszczone na czarnych liniach w tym samym kształcie.

Czytelnicy ocenią użyteczność tych deseni.

Uwaga: Przy drukowaniu map z drukarki brajlowskiej może okazać się niemożliwe zastosowanie sygnatur i linii podobnych do zastosowanych na mapach tworzonych w technologiach dających linie ciągłe. Należy stworzyć sygnatury czytelne i powtarzalne w danej technologii druku. W miarę możności powinny być one podobne do sygnatur map drukowanych liniami ciągłymi. 

2.6.5. Siatka kartograficzna, skorowidze, podziały arkusza

Przyjęto, że na tyflomapach z powodu braku miejsca nie rysuje się linii siatki kartograficznej. Natomiast jest wskazane zaznaczenie i opisanie miejsc przecięcia się z ramką ważniejszych południków i równoleżników. Linie siatki kartograficznej można narysować na jednej tylko wybranej mapie, najlepiej na mapie podstawowej.

Graficzne skorowidze podziału mapy określonego obszaru na arkusze lub schemat umieszczenia obszaru mapy szczegółowej na obszarze mapy podstawowej wykonać należy tak, by czytający dotykiem mógł skorowidz przeczytać i właściwie zinterpretować.

W przypadku odsyłania do ćwiartek mapy (np. z indeksu nazw) podziału arkusza na cztery części nie należy wykonywać liniami. Należy natomiast zastosować znak umowny w połowie długości ramki mapy. Pomoże on czytelnikowi przeszukującemu określoną ćwiartkę w ocenieniu jej zasięgu.