27. Azja – rzeźba terenu

27 – AZJA – RZEŹBA TERENU

Opis planszy i legendy

Mapa „Azja – rzeźba terenu” ułatwi ci poznanie ukształtowania powierzchni tego kontynentu, jego linii brzegowej i sieci wodnej.

Omawiana mapa ma format dwa razy większy niż mapy świata, znajdujące się w pierwszym tomie atlasu. Po wyjęciu z teczki rozłóż planszę i ułóż ją tak, aby wypukły czarny trójkąt znalazł się w prawym dalszym rogu.

Zanim zaczniesz oglądać mapę, zwróć uwagę na dodatkowe informacje, znajdujące się na planszy.

Tytuł mapy umieszczono w lewym dalszym rogu planszy. W kolejnym wierszu znajduje się skala liczbowa mapy. Mapa została wykonana w skali 1: 30 000 000 (jeden do trzydziestu milionów). Skala mapy określa, jaki jest stosunek odległości na mapie do odległości w terenie. Skala 1: 30 000 000 oznacza, że 1 cm na mapie odpowiada 30 000 000 cm, czyli 300 km na powierzchni Ziemi. Obraz Azji na omawianej mapie jest dużo bardziej szczegółowy niż na mapach świata, znajdujących się w pierwszym tomie atlasu.

Przy dalszym brzegu planszy, bliżej tytułu, znajdziesz kwadrat, którego powierzchnia w skali mapy wynosi 90 tysięcy km².

Z prawej strony oraz u dołu planszy umieszczono objaśnienia skrótów brajlowskich, zastosowanych na mapie. Skróty są objaśnione w brajlu i w druku barwnym.

W prawym bliższym rogu znajduje się numer planszy. Jest to numer 27.

Mapa jest obwiedziona grubą, wypukłą czarną linią. Jest to ramka mapy.

Pod tytułem, w obrębie mapy, znajdziesz w małej ramce mapę Polski w tej samej skali, co mapa Azji. Możesz zobaczyć, jak mały jest obszar naszego kraju w porównaniu z kontynentem azjatyckim. Podobne porównania znajdziesz na wszystkich mapach kontynentów.

Zanim zaczniesz poznawać treść mapy, sięgnij po oddzielną planszę „Legenda”. Po dokładnym przeczytaniu informacji w niej zawartych twoja praca będzie przebiegała sprawniej.

Na planszy „Legenda” znajdziesz informacje o sposobie, w jaki przedstawiono na mapie poszczególne jej elementy. Na początku zapoznaj się z elementami siatki kartograficznej, znajdującymi się na mapie. Są to:

1. równik jest oznaczony linią złożoną z dużych kropek. W druku barwnym kropki są czarne. Równik biegnie łukiem poziomo, w bliższej części mapy. Jego wartość to 0°. Równik jest opisany skrótem w brajlu „rw” oraz wartością w stopniach, a w druku barwnym pełną nazwą przy lewej ramce mapy.

2. zwrotnik Raka i koło podbiegunowe północne są narysowane czarną linią złożoną z krótkich odcinków. Zwrotnik Raka biegnie łukiem od lewej do prawej strony mapy, a jego wartość to 23°27´ szerokości geograficznej północnej. Jest opisany skrótem „zr” przy prawej ramce mapy. Pełna nazwa w druku barwnym znajduje się przy lewej ramce mapy. Koło podbiegunowe północne jest łukiem, który zaczyna się i kończy przy dalszej ramce mapy. Wartość koła podbiegunowego północnego to 66°33´ szerokości geograficznej północnej. Jest ono opisane w brajlu skrótem „kpn” przy dalszej ramce mapy. W druku barwnym jest opisane pełną nazwą, umieszczoną wzdłuż linii.

3. biegun północny jest pokazany czarnym krzyżem. Leży przy dalszej ramce, mniej więcej pośrodku. Jest opisany w brajlu skrótem „bpn”, a w druku barwnym pełną nazwą. Wartość bieguna północnego to 90° szerokości geograficznej północnej.

4. południki 0° i 180° są oznaczone linią złożoną z drobnych kropeczek, a w druku barwnym grubszą, czarną, ciągłą linią. Południk 0° biegnie od lewej ramki mapy do bieguna północnego. Jest opisany tylko w druku barwnym wartością w stopniach. Południk 180° biegnie od bieguna północnego do prawej ramki. Jest opisany w brajlu i w druku barwnym wartością w stopniach przy prawej ramce mapy.

5. pozostałe południki i równoleżniki są pokazane ciągłymi, czarnymi liniami. Równoleżniki na omawianej mapie są łukami i biegną od prawej do lewej ramki mapy. Południki są łukami zbiegającymi się na biegunie północnym. Równoleżniki i południki poprowadzono co 20°. Ich wartości zostały podane przy dalszej, bliższej i lewej ramce mapy.

Przebieg wypukłej siatki kartograficznej jest pokazany jedynie na morzach i oceanach. W druku barwnym siatka kartograficzna jest pokazana na całej mapie.

Oprócz równoleżników i południków na mapie zaznaczono następujące elementy środowiska geograficznego, objaśnione również na planszy „Legenda”.

1. Linia brzegowa, czyli inaczej wybrzeża kontynentów. Na obszarze Azji jest narysowana ciągłą linią. Natomiast na pokazanych na mapie obszarach, nie leżących w Azji, wybrzeże narysowano podwójną linią: ciągłą od strony oceanów i mórz, a kropkowaną od strony lądu. W druku barwnym linia jest granatowa.

2. Wyspy i archipelagi. Wyspy są pokazane na dwa sposoby. Małe wyspy oznaczono półokręgiem, położonym poziomo, z podstawą skierowaną w dół. Symbol wyspy przypomina kopczyk i tak ma się kojarzyć – z fragmentem lądu wznoszącym się ponad wodę. Obrys sygnatury jest wypukły a środek wklęsły. W druku barwnym obrys wyspy jest czarny, a wnętrze ma kolor zależny od tego, jaka jest rzeźba terenu na wyspie. Archipelagi oznaczono tak samo jak wyspy, tylko w środku znaku znajduje się wypukła, czarna kropka. Natomiast duże wyspy zaznaczono podobnie jak lądy, linią brzegową i wypełniono fakturą, zależną od ukształtowania powierzchni wyspy. Część wysp i archipelagów jest opisanych skrótem dwuliterowym w brajlu, poprzedzonym, w przypadku wysp kluczem złożonym z punktu piątego, a w przypadku archipelagów z punktów drugiego i piątego. W druku barwnym wyspy i archipelagi opisano całą nazwą.

3. Rzeki są oznaczone ciągłą linią, w druku barwnym granatową. Część rzek jest opisanych dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym kluczem złożonym z punktu trzeciego i szóstego. W druku barwnym rzeki opisano całą nazwą.

4. Jeziora są pokazane na dwa sposoby. Kształt większych jezior narysowano ciągłą, granatową linią. Wnętrza znaku są gładkie, a w druku barwnym jasnoniebieskie. Małe jeziora narysowano półkolem, położonym w poziomie, z podstawą skierowana w górę. Symbol jezior przypomina miseczkę i tak właśnie ma się kojarzyć – z misą jeziora. Obrys sygnatury jest wypukły, środek wklęsły. W druku barwnym obrys jest granatowy a wnętrze jasnoniebieskie. Wybrane jeziora są opisane dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym kluczem złożonym z punktu trzeciego, piątego i szóstego. W druku barwnym jeziora opisano całą nazwą.

5. Przylądki oznaczono wypukłą, dużą czarną kropką. Nie są opisane na mapie.

6. Morza i oceany pozostawiono gładkie. W druku barwnym są jasnoniebieskie. W brajlu są opisane skrótem dwuliterowym. Morza są poprzedzone literą „m”, a oceany literą „o”. W druku barwnym na mapie umieszczono ich pełne nazwy.

   Ukształtowanie powierzchni kontynentu przedstawiono za pomocą następujących faktur i symboli:

1. Niziny oznaczono wypukłą fakturą i kolorem zielonym. Opisano je dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „n”. W druku barwnym na mapie umieszczono pełne nazwy nizin.

2. Wyżyny pokazano fakturą, złożoną z gęsto rozmieszczonych kropek i kolorem żółtym. Opisano dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „w”. W druku barwnym na mapie umieszczono pełne nazwy wyżyn.

3. Góry oznaczono dużymi kropkami, układającymi się w linie, pokazujące przebieg pasm górskich. Opisano je dwuliterowym skrótem brajlowskim, poprzedzonym literą „g”. W druku barwnym góry oznaczono kolorem pomarańczowym oraz opisano pełną nazwą.

4. Szczyty oznaczono trójkątem z wypukłą obwódką i wklęsłym wnętrzem. W druku barwnym obwódka jest czarna a środek biały. Część szczytów jest opisana na mapie w brajlu skrótem dwuliterowym, poprzedzonym punktem czwartym, piątym i szóstym i pełną nazwą w barwnym druku.

   Fragmenty Europy i Afryki, które znalazły się na mapie, pozostawiono gładkie. W druku barwnym są szare. Europa jest opisana całą nazwą w brajlu i w druku barwnym. Fragment Afryki jest nieopisany. Znajduje się on przy lewej ramce mapy, na północ od równika.

Opis treści mapy

Kształt kontynentu azjatyckiego jest bardzo złożony. Warto powoli czytać mapę, aby zapamiętać możliwie dużo szczegółów o tym kontynencie.

Zapewne zauważyłeś, że Azja leży niemal w całości na półkuli północnej czyli na północ od równika. Jedynie część Archipelagu Malajskiego jest położona na południe od równika, na półkuli południowej. Większość kontynentu leży na wschód od południka 0° stopni, a na zachód od południka 180°, a więc na półkuli wschodniej. Tylko niewielka część Półwyspu Czukockiego (skrót w brajlu pcz), leżącego w północno-wschodniej Azji, znajduje się na wschód od południka 180°. Ten obszar należy do półkuli zachodniej. Azja rozciąga się od okolic bieguna północnego aż poza równik co oznacza, że leży we wszystkich strefach klimatyczno-roślinnych Ziemi.

Najdalej wysuniętym na północ punktem Azji, położonym na stałym lądzie, jest przylądek Czeluskin na półwyspie Tajmyr (pta) w Rosji (77°43'N). Na południu takim punktem jest przylądek Piai na Półwyspie Malajskim (pma) w Malezji (1°16'N). Najdalej na wschodzie leży przylądek Dieżniewa na Półwyspie Czukockim w Rosji (169°40'W), a na zachodzie przylądek Baba na półwyspie Azja Mniejsza w Turcji (26°03'E). Wszystkie te punkty znajdziesz na naszej mapie, ale są one nieopisane.

Azja jest największym kontynentem na kuli ziemskiej – jej powierzchnia wynosi ponad 44 miliony km². Charakteryzuje się ona, podobnie jak Europa, bardzo urozmaiconą linią brzegową z licznymi półwyspami, wyspami, archipelagami wysp i wcinającymi się w ląd zatokami oraz morzami przybrzeżnymi.

Północne wybrzeża Azji leżą na północ od koła podbiegunowego północnego, nad Oceanem Arktycznym. Największym półwyspem na tym wybrzeżu jest Półwysep Tajmyr.

Wschodnie wybrzeże Azji ma urozmaiconą linię brzegową. Oblewa je Ocean Spokojny (osp). Na północy wybrzeża znajduje się Półwysep Czukocki (pcz), na południe od niego półwysep Kamczatka (pka). Na południe od Kamczatki leżą wyspy: należący do Rosji Sachalin oraz archipelag Wysp Japońskich z największą wyspą Honsiu. Na Wyspach Japońskich leży Japonia. Na południe od zwrotnika Raka znajdziesz archipelag Filipiny (tej nazwy nie ma na mapie). Największymi wyspami archipelagu są Luzon i Mindanao (mi). Na tym archipelagu jest położone państwo Filipiny. Na zachód od Filipin, na południe od zwrotnika Raka leży Półwysep Indochiński (pic) oraz jego wysunięta na południe część – Półwysep Malajski (pma). Na południe od tych półwyspów, w prawym, bliższym rogu mapy, na równiku leży Archipelag Malajski. Należą do niego od zachodu: Sumatra, Jawa, Borneo, Celebes oraz ponad 17 tysięcy mniejszych wysp, z których na mapie pokazano tylko kilka większych, nie opisanych na mapie.

Na południowym wybrzeżu Azji, na zachód od Półwyspu Indochińskiego leży Zatoka Bengalska, a na zachód od niej Półwysep Indyjski (pin), z położoną na południe od niego wyspą Cejlon. Na zachód od Półwyspu Indyjskiego leży Półwysep Arabski (par), który jest największym półwyspem na świecie. Z Półwyspem Arabskim od zachodu graniczy Morze Czerwone, a od wschodu Zatoka Perska. Morze Czerwone i Zatoka Perska nie są opisane na mapie. Należą, tak jak Zatoka Bengalska, do Oceanu Indyjskiego, który leży na południe od Azji.

Od zachodu kontynent sąsiaduje z Morzem Śródziemnym i Morzem Czarnym, należącymi do Oceanu Atlantyckiego. Morza te nie są opisane na mapie. Pomiędzy tymi morzami znajduje się, należący do Azji, półwysep Azja Mniejsza, nie opisany na mapie.

Największy obszar nizinny w Azji znajduje się na północnym zachodzie kontynentu, przy granicy z Europą. Północna część tego obszaru to Nizina Zachodniosyberyjska (nzs). Nizinny charakter mają również północne wybrzeża kontynentu. Na wschodzie Azji największym nizinnym terenem jest Nizina Chińska, leżąca na wybrzeżu, na północ od zwrotnika Raka. Na południu Azji niziny leżą na wybrzeżach i wzdłuż wielkich rzek. Są to od zachodu: Nizina Mezopotamska, z rzeką Eufrat (ef) i rzeką Tygrys, leżąca na północ od Półwyspu Arabskiego; Nizina Indusu (opisana w brajlu na morzu skrótem „nin”, poprzedzonym punktem szóstym), położona na zwrotniku Raka, na północny zachód od Półwyspu Indyjskiego; Nizina Gangesu (opisana w brajlu na morzu skrótem „ngg”, poprzedzonym punktem szóstym), znajdująca się na zwrotniku Raka, na północ od Półwyspu Indyjskiego oraz nizinny obszar na Półwyspie Indochińskim.

Środek kontynentu ma charakter wyżynny i górski. Na północy Azji, po obu stronach koła podbiegunowego północnego, leży Wyżyna Środkowosyberyjska (wss). W środkowej Azji, na zachodzie znajdziesz wyżynę o nazwie Pogórze Kazachskie (wpk), a na wschodzie Wyżynę Mongolską (wmo), której południe zajmuje druga na świecie pod względem wielkości pustynia Gobi (xgo). Na południowym zachodzie kontynentu, na północ od zwrotnika Raka leży Wyżyna Irańska (wir). Wyżynny charakter ma również Półwysep Arabski. Leży na nim pustynia Ar-Rub al Chali (xrc). Pośrodku południowej części Azji, pomiędzy Himalajami (ghi) a górami Kunlun (gkl) znajdziesz Wyżynę Tybetańską (wty), która jest najwyżej położoną wyżyną na świecie. Jest to płaskowyż, leżący na wysokości od 4000 a 5000 m n.p.m.

Najwyższe góry Azji znajdują się nieco na południe od środka kontynentu. Są to: Himalaje (ghi), Kunlun (gkl), Tien-szan (gts) i Hindukusz (ghk) oraz nie opisane na mapie góry Pamir i Karakorum. Są to najwyższe góry świata. Ich szczyty sięgają powyżej 7 a niektóre powyżej 8 tysięcy m n.p.m. Nigdzie indziej na kuli ziemskiej góry nie przekraczają 7 tysięcy m n.p.m.

Himalaje to najwyższy na świecie łańcuch górski z dziesięcioma szczytami o wysokości przekraczającej 8000 m n.p.m. Na naszym globie jest czternaście takich szczytów. Wszystkie leżą w Azji: 10 w Himalajach i 4 w Karakorum. Pięć najwyższych ośmiotysięczników to: Mount Everest (8848 m n.p.m.), K2 (8611 m n.p.m.), Kanczendzonga (8586 m n.p.m.), Lhotse (8516 m n.p.m.) i Makalu (8463 m n.p.m.).

Najwyższy szczyt Azji i zarazem najwyższy szczyt świata to leżący w Himalajach Mount Everest (czytaj mont ewerest) o wysokości 8848 m. n.p.m. Inna nazwa tej góry to Czomolungma, co oznacza po tybetańsku Bogini Matka Śniegu lub Bogini Matka Ziemia. Mount Everest jest również nazywany Dachem Świata. Pierwszy raz został zdobyty w 1953 roku. Pierwszy Polak stanął na szczycie najwyższej góry świata w 1978 roku. Była to wybitna himalaistka Wanda Rutkiewicz. Zaginęła w 1992 roku na stokach Kanczendzongi. W 1980 roku Mount Everest zdobył inny wybitny polski himalaista Jerzy Kukuczka. Kukuczka jako drugi człowiek świata zdobył wszystkie 14 ośmiotysięczników. Słynął z nieszablonowych wypraw: wspinał się albo w ekstremalnych, zimowych warunkach, albo wytyczając nową trasę. Zginął w 1989 roku na stokach Lhotse.

Poza wymienionym pasmami górskimi, w Azji leży wiele innych niższych, lecz przecież wciąż wysokich gór. Na północy kontynentu, na kole podbiegunowym północnym leżą Góry Wierchojańskie (gwr) i Góry Czerskiego (gcz). W środkowej części Azji znajdziesz Sajany (gsa) i Ałtaj (gaj). Na zachodzie kontynentu, na granicy z Europą leżą Ural i Kaukaz (gka) z najwyższym szczytem o nazwie Elbrus, zaznaczonym, ale nie opisanym na mapie. Na południowym zachodzie Azji znajdziesz góry Taurus (gta) w Azji Mniejszej (gta) i Zagros (gza). Na wschodzie kontynentu, na wyspie Honsiu zaznaczono najwyższy szczyt Japonii Fudżi (fi). Na południu kontynentu, na Półwyspie Indyjskim leżą Ghaty Zachodnie (ggz) i Ghaty Wschodnie (ggw).

Sieć rzeczna Azji ma układ promienisty. Rzeki spływają z położonego wyżej centrum kontynentu ku wybrzeżom. Aż sześć z nich znajduje się w pierwszej dziesiątce najdłuższych rzek świata. Na Nizinie Chińskiej, we wschodniej Azji, są to rzeki: Jangcy (ja) (5500 km) i Huang He (hh) (4845 km), biorące początek w Tybecie. Również z Tybetu wypływa Mekong (me) (4500 km) – największa rzeka Półwyspu Indochińskiego. Przez północną część Azji do Oceanu Arktycznego płyną, tworząc liczne rozlewiska, Ob (ob) z Irtyszem (ir) (5410 km), Jenisej (4100 km) i Lena (le) (4400 km) oraz do Oceanu Spokojnego, na wschodnim wybrzeżu – Amur (am) (4416 km).

Rzeki Azji odprowadzają swoje wody do wszystkich czterech oceanów. Największe zlewisko należy do Oceanu Spokojnego. Jest też na terenie Azji wiele rozległych obszarów bezodpływowych. Rzeki na tych obszarach kończą swój bieg w jeziorach, takich jak Morze Kaspijskie (ka) (410 000 km²), wysychające Jezioro Aralskie (ar) (około 20 000 km²), Bałchasz (bs) (18 500 km²), natomiast wody spływające do pustynnych kotlin śródgórskich stopniowo wysychają lub wsiąkają w piaski pustyń. Najgłębszym jeziorem w Azji i na świecie jest jezioro Bajkał (bj) o powierzchni 31 500 km² i głębokości sięgającej 1620 m.

Po zakończeniu czytania złóż planszę i uważnie włóż do teczki.