Co powinniśmy wiedzieć o mapach

Co powinniśmy wiedzieć o　mapach

Gdy chcemy przedstawić powierzchnię naszej planety – Ziemi, możemy to zrobić na dwa sposoby. Jeden to pokazanie jej w　postaci globusa, a　więc przestrzennie z　zachowaniem rzeczywistego kształtu i　jedynie proporcjonalnie pomniejszonej powierzchni. Drugi sposób to przedstawienie powierzchni Ziemi na płaszczyźnie, np. na kartce papieru, a　więc dwuwymiarowo wraz z　wynikającymi z　tego zniekształceniami, bowiem nie można przenieść obrazu trójwymiarowego na płaszczyznę bez zniekształceń.

Przeniesienie każdego punktu z　kuli (z globusa) na płaszczyznę jest zadaniem bardzo uciążliwym i　aby to zadanie ułatwić, powierzchnię Ziemi pokrywa się siatką geograficzną składającą się z　południków i　równoleżników rozmieszczonych w　pewnych, określonych odstępach od siebie.

Na globusie południki mają kształt łuków o　jednakowej długości schodzących się na biegunach, przy czym odległości między nimi zmniejszają się wraz ze zbliżaniem się do biegunów. Natomiast równoleżniki to współśrodkowe okręgi o　różnej długości, z　których najdłuższy jest równik, najkrótsze są bieguny (punkty), a　odległości między tymi nimi są stałe. Na globusie południki i　równoleżniki przecinają się pod kątem prostym.

Cały świat można pokazać na globusie, ale gdybyśmy chcieli obejrzeć obszar, który nas szczególnie interesuje, np. okolice szkoły, to globus taki musiałby być gigantycznych rozmiarów. Wygodniejszym sposobem jest zatem pokazanie interesującego nas obszaru na kartce papieru czyli na mapie. Przenosząc zatem siatkę geograficzną złożoną z　południków i　równoleżników na płaszczyznę musimy zastosować odpowiednie wzory matematyczne lub konstrukcje geometryczne, aby móc pokazać jak najdokładniej ten wybrany obszar w　postaci dwuwymiarowej. w　ten sposób tworzymy tzw. siatkę kartograficzną, która w　zależności od metody przeniesienia na płaszczyznę czyli jej odwzorowania oraz od celu, jakiemu ma służyć mapa, może być różnie rysowana. Nie ma idealnej siatki kartograficznej czyli mapy bez zniekształceń, bowiem każda mapa ma zniekształcenia albo odległości, albo kątów, albo powierzchni. Im mapa jest w　większej skali (mapa szczegółowa małego obszaru) tym mniejsze są zniekształcenia. Największe zatem zniekształcenia występują na mapach pokazujących cały świat.

Równoleżniki i　południki tworzące siatkę geograficzną na globusie lub siatkę kartograficzną na mapach służą do określania kierunków świata oraz wyznaczania położenia punktów. i　tak południki zawsze pokazują północ i　południe, a　równoleżniki – zawsze wskazują kierunek wschodni i　zachodni. Do określenia kierunków stron świata używa się róży wiatrów, gdzie przyjęto na górze oznaczać północ (N), na dole – południe (S), po prawej stronie – wschód (E), a　po lewej – zachód (W).

Położenie każdego punktu na powierzchni Ziemi określone jest dokładnie przez tzw. współrzędne geograficzne wyznaczone przez krzyżujące się linie południka i　równoleżnika przechodzących przez ten punkt. Wartości współrzędnych geograficznych podaje się w　stopniach, minutach i　sekundach. Składają się na nie dwie liczby, z　których jedna określa szerokość geograficzną, a　druga – długość geograficzną.

Szerokość geograficzna zatem to kąt między płaszczyzną równika a　promieniem ziemskim przechodzącym przez określony punkt na Ziemi. Równik dzieli Ziemię na półkulę północną i　południową i　stąd szerokość geograficzna może być albo północna (N) albo południowa (S). Wartości równoleżników wzrastają od równika, którego wartość wynosi 0° do biegunów czyli do 90°.

Długość geograficzna natomiast to kąt między płaszczyzną południka zerowego, a　płaszczyzną południka przechodzącego przez określony punkt na Ziemi. Południk zerowy i　południk 180° dzielą Ziemię na półkule wschodnią i　zachodnią, stąd długość geograficzna może być albo wschodnia (E) albo zachodnia (W). Wartości południków wzrastają od południka zerowego do południka 180°.

Mając siatkę kartograficzną w　odpowiednim odwzorowaniu oraz podane współrzędne geograficzne punktów, które chcemy pokazać na mapie, można już prawie zacząć rysować mapę. Musimy tylko jeszcze wiedzieć, jak pokazać różne obiekty na mapie. w　tym celu trzeba skorzystać z　symboli kartograficznych oraz zastosować tzw. generalizację, która pozwala na pokazanie najważniejszych obiektów z　zachowaniem charakterystycznych cech przedstawianego obszaru. Mapa zatem jest obrazem Ziemi wykonanym na płaszczyźnie (np.　na kartce) w　określonym zmniejszeniu, z　zastosowaniem odpowiedniego odwzorowania kartograficznego, procesu generalizacji oraz specjalnie opracowanych symboli kartograficznych, których znaczenie jest objaśnione w　legendzie każdej mapy.

O stopniu zmniejszenia obrazu powierzchni Ziemi informuje nas skala mapy. Jest to liczba określająca stosunek długości określonego odcinka na mapie do jego długości w　rzeczywistości. Skala mapy może być zapisana w　postaci: skali liczbowej (np. 1:3 000 000), skali mianowanej (np. 1 cm – 30 km, czyli jeden centymetr na mapie odpowiada 30 km w　terenie) oraz w　postaci podziałki czyli odcinka odpowiadającemu określonej odległości w　terenie (najczęściej w　pełnych metrach lub kilometrach). Zatem mapa umożliwia nam odczytywanie odległości między obiektami, ale trzeba pamiętać, że te odległości są obarczone błędami wynikającymi z　przeniesienia kuli ziemskiej na płaszczyznę.

Aby mapa była czytelna należy przeprowadzić proces generalizacji czyli uogólnienia przedstawionych obiektów oraz zastosować odpowiednie symbole kartograficzne. Jedną z　najważniejszych cech map jest to, że zawiera ona tylko te informacje, które dotyczą jej tematu i　przeznaczenia, przy jednoczesnym uogólnieniu obrazu czyli pominięciu szczegółów nieistotnych lub nie mieszczących się w　skali mapy. Dokonanie tego wyboru oraz uogólnienie kształtów obiektów jest nazywane właśnie generalizacją kartograficzną, a　zastosowanie odpowiednich znaków kartograficznych pozwala na jej poprawne przeprowadzenie. Mamy zatem znaki punktowe, liniowe i　powierzchniowe, będące odpowiednikami różnych obiektów w　rzeczywistości.

Znaki punktowe symbolizują obiekty na mapie, które zajmują mały obszar np. wieża widokowa, samotne drzewo lub nie mieszczą się w　skali mapy, a　są obszarem zwartym takim, jak np. miasta. Znaki liniowe symbolizują najczęściej obiekty, które w　rzeczywistości mają przebieg właśnie liniowy np. rzeki, drogi, koleje. Znaki powierzchniowe symbolizują natomiast większe tereny i　obiekty, które można pokazać na mapie z　zachowaniem ich kształtów, np. lasy, jeziora.

Wzajemne rozmieszczenie znaków na mapie uzależnione jest od skali mapy i　im skala większa czyli bardziej szczegółowa, tym położenie znaków względem siebie jest dokładniejsze, a　im skala jest mniejsza, tym bardziej konieczne są różne przesunięcia znaków, aby siebie wzajemnie nie zakrywały, a　pokazywały relacje jakie są między nimi.

Stosowane na mapie oznaczenia wraz z　odpowiednimi objaśnieniami zawiera legenda mapy. Legenda poza swoją funkcją informacyjną czyli opisującą poszczególne znaki, jakie występują na danej mapie, pełni jeszcze funkcję porządkującą – i　tak znaki o　podobnym charakterze, np.　powierzchniowe, położone są obok siebie, co pozwala nam na szybkie nauczenie się tych znaków i　ich zapamiętanie. Legendy powinniśmy się szybko nauczyć, aby do niej nie zaglądać za każdym razem gdy bierzemy mapę do ręki, a　pomocne w　tym jest właśnie jej uporządkowanie oraz stosowanie znaków łatwo kojarzących się z　obiektami w　rzeczywistości.

I to powinniśmy wiedzieć o　mapach, o　tym jak powstają i　z　czego się składają. Ta wiedza pozwoli nam nie tylko zrozumieć oglądane mapy, ale też opowiedzieć o　nich, kogoś nimi zainteresować.