5. RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW 1569

Unia w Krewie (1385) i unia w Horodle (1413) zapoczątkowały zbliżenie Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Oba państwa przez większość XV w. i połowę XVI w. łączyła unia personalna, czyli oba państwa były połączone osobą władcy, ale mogły i prowadziły odmienną politykę i miały inny ustrój. Jednak pod koniec panowania króla Zygmunta I (zwanego Starym, 1506-1548) wśród szlachty polskiej zaczęły pojawiać się postulaty przekształcenia unii personalnej w unię realną.

Powodem wysuwania takich haseł były wojny prowadzone przez oba państwa. Polacy zarzucali Litwinom, że nie wspierają ich w odpieraniu najazdów tatarskich, a sami oczekują polskiej pomocy w walkach z napierającym na ziemie litewskie Wielkim Księstwem Moskiewskim (1514 utrata Smoleńska). Unia realna miała równomiernie rozłożyć ciężar obrony granic Polska szlachta widziała też w połączeniu państw okazję do nabywania ziem na Litwie, co w przypadku unii personalnej było niemożliwe.

Pomysł zawarcia unii realnej zyskał również zwolenników na Litwie, zwłaszcza wśród średniej szlachty. W połączeniu państw widziała ona szansę na ekspansję ku leżącym nad Bałtykiem Inflantom (dzisiejsze ziemie Łotwy i Estonii) i wzmocnienie gospodarcze wynikające z dostępu do handlu bałtyckiego.

Zygmunt I nie był jednak entuzjastą takiego rozwiązania. Podobną postawę przyjął także jego syn i następca Zygmunt II August (1548-1572). Nastawienie władcy do tego pomysłu ulegało jednak stopniowej zmianie. Wynikało to z przedłużającej się wojny z Moskwą o Inflanty (w 1559 r. ostatni wielki mistrz zakonu inflanckiego oddał się pod opiekę Wielkiego Księstwa Litewskiego) i kosztów, które ona pochłaniała. W opinii władcy tylko silne państwo polsko-litewskie mogło pokonać Moskwę. Poza tym starzejący się i bezdzietny król zdawał sobie sprawę, że wraz z jego śmiercią wygaśnie unia personalna i oba państwa rozłączą się.

Sojusznikami króla była średniozamożna szlachta polska i litewska. Zwłaszcza Litwini, oprócz innych, wspomnianych wcześniej, korzyści, widzieli w unii szansę na osłabienie pozycji wszechwładnych na Litwie magnatów i uzyskanie tych samych praw politycznych, jakie miała szlachta polska.

Rokowania na temat zawarcia unii toczyły się na sejmie w Lublinie zwołanym w styczniu 1569 r. Rozmowy były bardzo trudne i trwały kilka miesięcy. Przeciw unii szczególnie ostro występowali magnaci litewscy, obawiający się utraty pozycji i przywilejów. Aby nie dopuścić do porozumienia, zdecydowali się nawet na opuszczenie sejmu i ucieczkę na Litwę. Sytuację uratował wówczas Zygmunt August, który na mocy posiadanej władzy, jako wielki książę litewski, zdecydował o przyłączeniu do Polski południowych ziem państwa litewskiego: Podlasia, Wołynia i Ukrainy. Magnaci litewscy musieli wrócić i zgodzić się na zawarcie unii. W ten sposób 1 lipca 1569 r. narodziła się Rzeczpospolita Obojga Narodów.

Państwo polsko-litewskie miało odtąd składać się z dwóch części: Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Lennem Rzeczypospolitej były Prusy Książęce (utworzone z dawnych ziem krzyżackich w 1525 r.) oraz Kurlandia. Korona i Litwa miały jednego monarchę, wspólny sejm, walutę i prowadziły wspólną politykę zagraniczną. Osobne pozostawały: urzędy, skarb, wojsko i sądownictwo. Rozwiązanie to przetrwało aż do upadku państwa pod koniec XVIII w.