Zasady dotykowego czytania map

Zasady dotykowego czytania map

1. Czytanie każdej mapy wymaga jej właściwego ułożenia. Warto wskazywać i przypominać, które elementy mapy mogą pomóc w jej prawidłowym ułożeniu: trójkąt orientujący – czarny wypukły trójkąt, który nie jest znakiem kartograficznym, powinien znaleźć się w prawym dalszym od czytającego, czyli górnym rogu planszy. Napisy w brajlu, na przykład tytuł, legenda, będą czytelne tylko przy prawidłowym ułożeniu mapy.
2. Każdorazowe użycie mapy wymaga zachowania porządku w najbliższym otoczeniu. Należy zwracać uwagę na to, żeby żaden przedmiot nie leżał pod mapą lub nie zasłaniał brzegu mapy i nie rozpraszał uwagi osoby czytającej, oraz na prawidłowe wyjmowanie mapy z teczki i prawidłowe jej chowanie.
3. Należy czytać mapę obiema rękami. Ręce od łokci do nadgarstków powinny być płasko ułożone na biurku. Trzymając rękę w powietrzu po pewnym czasie napina się mięśnie, a będąc rozpraszanym przez zmęczenie coraz mniej kontroluje się bodźce docierające przez dotyk opuszków palców. Dłonie i palce powinny być lekko podkulone, aby samej mapy dotykały tylko opuszki palców. Jest niedopuszczalne, aby opierać na mapie całą dłoń – gdy po powierzchni mapy przesuwa się poduszka dłoni istnieje wtedy tendencja do unoszenia palców.
4. W związku z tym, iż poznanie dotykowe wymaga współdziałania zmysłu dotyku z kinestetyką – świadomością ruchu i pamięcią ruchową – stałe prowadzenie rąk niewidomego przez osobę pomagającą mu spowoduje, iż w wyobraźni osoby niewidomej nie powstanie oczekiwany obraz oglądanego przedmiotu. Warunkiem poznania jest samodzielne oglądanie dotykowe, stąd po opanowaniu podstaw techniki czytania – wodzenia rękami po mapie – należy udzielać tylko słownej instrukcji. Należy zwracać uwagę na kierunek geograficzny ruchu rąk w jakim powinny odbywać się poszukiwania. Techniki oglądania mapy opisane są w opracowaniu: Poradnik dydaktyczny dla nauczycieli realizujących podstawę programową w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum z uczniami niewidomymi i słabo widzącymi, pod redakcją Stanisława Jakubowskiego, MEN, Warszawa, 2001, str. 178–188.
5. Czytanie mapy należy zacząć od obejrzenia całej mapy wszystkimi palcami obu rąk, przesuwając ręce od dalszej ramki ku sobie. Używać należy jeśli nie dziesięciu, to co najmniej sześciu palców. Taki sposób wstępnego zapoznawania się z mapą umożliwia zorientowanie się w kształcie prezentowanego terytorium i jego ogólnym wyglądzie. Jest to metoda odmienna od czytania brajla, co może sprawiać trudność, gdyż pismo czytamy przesuwając palce od lewej ku prawej stronie każdego wiersza. Jednakże oglądanie poziome daje bardzo wąskie pole widzenia. Oglądanie mapy pionowo znacznie rozszerza pole widzenia, ponieważ każdy z palców “ogląda” inne pionowe pasmo mapy. W związku z tym, aby ogarnąć tę samą powierzchnię potrzeba znacznie mniej pionowych niż poziomych przesunięć ręki. Sposobem uniknięcia trudności w czytaniu tą techniką może być przeglądanie mapy również wszystkimi lub sześcioma palcami, przesuwając dłonie od lewego do prawego brzegu mapy, poczynając od jej dalszej ramki. Ruch ten należy powtarzać, rozpoczynając go w coraz większej odległości od północnego brzegu mapy, aż poznamy mapę do jej południowego brzegu. Można także przesuwać dłonie po obrysie mapy ruchami okrężnymi – zgodnie z ruchem wskazówek zegara – i zataczając coraz mniejsze koncentryczne obwody zbliżać się do środka mapy. Podane sposoby mają swoje wady i zalety. Sposób czytania kolejnej mapy zależy od doświadczenia czytającego i od układu treści na konkretnej planszy.
6. Po obejrzeniu całej mapy należy w sposób systematyczny czytać poszczególne znaki kartograficzne. Ruch dłoni podczas czytania mapy powinien być powolny. Przy poszukiwaniu małego obszaru lub punktu w niewielkim oddaleniu należy wolno przesuwać palce, badając każdy kolejny centymetr treści. W trakcie kolejnego czytania mapy czytający może przesuwać palce szybciej, ale tylko na mapie już wielokrotnie przez niego czytanej i dobrze poznanej. Najlepiej zaczynać czytanie mapy od znaków liniowych organizujących powierzchnię planszy. Należy ustalić charakterystyczne dla danej mapy łatwo wyczuwalne obiekty geograficzne, by móc do nich odnosić położenie innych obiektów. Takimi łatwo wyczuwalnymi obiektami na mapach ogólnych są brzegi morza, rzeki i granice państw. Na mapach przedstawiających rzeźbę terenu, gdzie nie ma granic, podstawowymi obiektami mogą być morza, niziny, wyżyny, łańcuchy górskie i rzeki. Ustalenie położenia na przykład miasta lub jeziora w stosunku do łatwo wyczuwalnego obiektu ułatwi jego ponowne odnalezienie i utrwalenie obrazu danego terytorium. Niektóre rodzaje obiektów geograficznych wymagają nieco innego podejścia przy ich poznawaniu, niż w szkołach dla widzących, w których to wskazując bieg rzeki należy posuwać się od źródła do ujścia rzeki, zgodnie z kierunkiem jej prądu. Dla osoby pozbawionej wzroku znalezienie źródła rzeki, która często jest przedstawiana cienką słabo wyczuwalną linią w terenie górzystym, jest znacznie utrudnione. Dlatego rzeki lepiej jest czytać, zaczynając od ich ujścia. Łatwiej jest wówczas znaleźć rzekę główną. Przesuwając się po linii rzeki głównej można znaleźć i pominąć lub badać jej dopływy oddzielone od rzeki głównej trzymilimetrową przerwą. Czytając systematycznie można poznać system rzek danego terytorium. Przy poznawaniu granic państw należy uwzględnić linię granicy biegnącej po lądzie, odcinki granicy na rzece oraz granice przebiegające linią wybrzeża morskiego. Łatwo wyczuwalne są łańcuchy górskie. Ich poznanie nie wymaga szczególnych sposobów postępowania. Trzeba tylko przesuwać palce od jednego dużego punktu do drugiego. Najwyższy szczyt jest zwykle oznaczony wewnątrz łańcucha. Należy przy tym pamiętać, że oznaczenie łańcucha górskiego zostało zgeneralizowane i nie pokazuje jego rozczłonkowania.
7. Kierując pracą czytającego, zadając pytania, udzielając odpowiedzi, omawiając treści map należy posługiwać się nazwami stron świata: północ, zachód, południe, północny wschód, itp. Dopuszczalne jest we wstępnym okresie nauczania używanie zwrotów: “w prawo, w lewo, dalej, bliżej ciebie” w przypadku tych osób, które mają bardzo duże trudności w utrwaleniu kierunków geograficznych na mapie. Określenia te, chociaż wydają się łatwe i zrozumiałe, utrudniają osiągnięcie biegłości w czytaniu map i rozumienie relacji zachodzących między obiektami geograficznymi. Nie należy wdrażać wyrażeń typu: “w górnym, dalszym rogu mapy” lub “w dolnym, prawym rogu mapy” oraz bardziej konwencjonalnych określeń: “u góry mapy” lub “u dołu mapy”. Mapa leży wszak przed osobą czytającą w pozycji poziomej i żadna jej część nie jest wyżej lub niżej. Wyrażenia takie mówią jedynie o wysokości obiektu względem poziomu morza, a nie o położeniu względem innych obiektów i tylko w prawidłowym znaczeniu powinny być używane. Mówienie “wyżej, niżej”, choć ogólnie przyjęte, nie jest prawidłowym sposobem określania położeń na mapie. Prawidłowe jest odnoszenie położenia kolejnego obiektu geograficznego do już poznanych obiektów: “na wschód od...”, “nad rzeką...”, “na granicy…”, “pomiędzy...” itp. Należy również w jednakowy sposób określać dotykowe sygnatury i faktury, by nie dezorientować ucznia różnymi nazwami tego samego pojęcia.
8. Podczas czytania mapy czytelnik powinien nazywać odczytane znaki, rodzaje obiektów, określać ich położenie, odczytywać ich nazwy lub skróty, odnajdywać pełne nazwy w legendzie lub na planszy “Objaśnienia skrótów”. Opis słowny do wykonywanych czynności dotykowych bardzo pomaga w zapamiętywaniu informacji. Warto zapoznać się dokładnie z wykazem kluczy i zapamiętać je. Ułatwi to czytanie map Atlasu – odnoszenie skrótów do właściwych obiektów.
9. Obserwując pracę czytającego, należy udzielić mu pomocy dotykowej jedynie w przypadku całkowitej jego bezradności. Ci, którzy przeszli podstawową naukę rysowania i czytania rysunku, będą znacznie szybciej uczyli się czytania mapy, zaś inni, którzy takiej nauki nie przeszli, będą wymagali staranniejszego stopniowania trudności, większej ilości czasu i pomocy, by opanować wyobraźnią powierzchnię mapy. Także uzdolnienia wrodzone w tej dziedzinie są bardzo zróżnicowane.
10. Czytanie kolejnej mapy należy rozpocząć od przeczytania jej tytułu, który znajduje się w lewej dalszej części planszy, oraz legendy. Umożliwi to zorientowanie się w rodzajach obiektów geograficznych znajdujących się na tej mapie oraz sposobach ich oznaczenia.

Nie sposób zaprezentować zasad czytania map dla osób słabowidzących, gdyż uszkodzenia wzroku są bardzo różne, zatem różne są możliwości czytelników i różne powinny być także strategie czytania. Zastosowane w Atlasie wyraziste kolory i powiększone napisy mogą być bardzo pomocne. Specjalista – instruktor widzenia – może pomóc słabowidzącemu czytelnikowi wypracować własną, najkorzystniejszą strategię czytania map.