Wskazówki metodyczne dla nauczycieli i rodziców

Jak dopomóc niewidomemu w posługiwaniu się Atlasem Geograficznym Polski

Mapa dla niewidomych i słabowidzących jest bardziej zgeneralizowana, zawiera mniej informacji niż mapa w tej samej skali przeznaczona dla osób widzących. Dotyk rozróżnia punkty odległe o ok. 2,5 mm. Tego rzędu jest standardowa odległość między punktami jednego znaku pisma brajla. Odległość między poszczególnymi znakami pisma lub znakami kartograficznymi musi być wyraźnie większa, aby były one odróżniane dotykiem. Gęsty deseń złożony z jednakowych, drobnych elementów stanowi fakturę dotykową zastępującą kolor. Osoba czytająca dotykiem „widzi” tylko mały fragment mapy, a całość obrazu stopniowo konstruuje w wyobraźni. Mapa powinna być zredagowana na tyle przejrzyście, aby było to możliwe. Czytanie rysunku lub mapy, i ogólnie dotykowe poznawanie przedmiotów, czyli tak zwany dotyk kinestetyczny jest strukturą psychiczną, pozwalającą niewidomemu prawidłowo poznawać przedmioty i grafikę dotykową. Warunkiem wykształcenia i funkcjonowania tej struktury jest samodzielne oglądanie dotykowe. Nie należy prowadzić rąk niewidomego po mapie, jeśli ma on objąć ją wyobraźnią. Należy pomagać instrukcjami słownymi, a przede wszystkim trzeba uczyć prawidłowej strategii poznawania grafiki i mapy czytanej dotykiem oraz uczyć posługiwania się mapą i atlasem.

Naukę posługiwania się mapą i atlasem powinna podejmować osoba, która zna podstawowe pojęcia geograficzne oraz umie czytać proste rysunki i ilustracje.

STRATEGIA CZYTANIA MAPY

Prawidłowe położenie mapy: wszystkie mapy Atlasu Geograficznego Polski należy czytać kładąc atlas grzbietem dalej od czytającego. Poznawanie planszy należy poprzedzić przeczytaniem tytułu i legendy. W atlasie tytuły map umieszczone są „w pierwszym wierszu”, zaczynając od lewego marginesu lub od pionowej kreski dzielącej arkusz. Opracowując mapy atlasu nie zawsze zastosowano powiększone i wypukłe ogólnie używane znaki kartograficzne, lecz dobrano znaki bardziej czytelne za pomocą dotyku. Kształt znaku kartograficznego jest jednoznacznie przyporządkowany jego treści, natomiast tą samą fakturą mogą być oznaczane różne treści, co każdorazowo objaśniono w legendzie mapy. Czytanie należy zacząć od obejrzenia całej mapy wszystkimi palcami obu rąk, przesuwając dłonie od górnego marginesu ku sobie. Osoba przyzwyczajona do poziomych ruchów czytania tekstu powinna zmienić ten nawyk przy czytaniu rysunków. Umiejętność oglądania „z góry na dół” całości obrazu należy przenieść na czytanie map. Taki ogląd orientuje pobieżnie w całości, pozwala rozpoznać, czy na arkuszu umieszczono jedną mapę, czy więcej. Obejrzenie mapy „z góry na dół” przygotowuje do objęcia wyobraźnią jej treści. Potem należy czytać szczegóły. Dla ułatwienia Czytelnikowi orientacji nie umieszczono na mapach Polski żadnych znaków kartograficznych poza granicami kraju. Dopiero po obejrzeniu całej mapy powinno się w sposób systematyczny czytać poszczególne znaki kartograficzne. System czytania zależy od treści mapy. Będzie to śledzenie linii, lokalizowanie obszarów lub odczytywanie znaków w obrębie określonych obszarów. Przy czytaniu dotykowym bieg rzeki należy śledzić i pokazywać zaczynając od ujścia, nie od źródła, gdyż ujścia rzek są znacznie łatwiejsze do odnalezienia niż źródła. Śledząc bieg rzeki czytający znajdzie jednoliterowy skrót poprzedzony znakiem-„kluczem”. Przy czytaniu znaków określających miejsca należy robić to systematycznie na przykład przeszukując pasy południkowe lub równoleżnikowe. Można przeszukiwać strefy przygraniczne i zawracać spiralnie ku środkowi mapy. Położenie kolejnego znaku czytający powinien odnosić do już poznanych: „na wschód od” albo „pomiędzy” albo „nad rzeką” albo  „na granicy pomiędzy” itp.  Nie należy używać umownych określeń stosowanych do tekstu pisanego: „wyżej”, „niżej”, „w lewo”, „na prawo”. Wisła na przykład płynie z Krakowa do Gdańska w górę, a nie w dół. Należy więc używać prawidłowych określeń geograficznych i do tego wdrażać uczniów. Opis słowny bardzo pomaga w zapamiętywaniu. Czytający mapę powinien nazywać rodzaje oznaczonych obiektów oraz określać ich położenie. Powinien odczytywać skróty nazw i odnajdywać ich rozwinięcie do pełnej nazwy. Przy oglądaniu obszarów oznaczonych fakturą należy uwzględnić to, że faktura jest zdjęta w miejscu umieszczenia skrótu brajlowskiego. Także w miejscach umieszczenia napisu dla słabowidzących faktura bywa zdjęta lub niepełna, aby czarny z konieczności kolor elementów faktury nie zasłaniał napisu dla słabowidzących. Nie wystarczy jednorazowe przeczytanie mapy. Niewidomy powinien samodzielnie przeczytać mapę kilkakrotnie, aby dobrze przyswoić jej treść.

STRATEGIA ZAPOZNAWANIA SIĘ Z ATLASEM GEOGRAFICZNYM POLSKI

Osoba niewidoma, pragnąca zapoznać się z całym Atlasem, powinna przeczytać informacje zawarte w załączonym do atlasu brajlowskim tekście Atlas Geograficzny Polski. Objaśnienia. Czytanie atlasu należy rozpocząć od starannego zapoznania się z „Mapą podstawową” na stronie 1. Jej treść powtórzona jest na wszystkich mapach Polski w skali 1: 2 500 000 i stanowi układ odniesienia, pomagający lokalizować specyficzne znaki kolejnych map. Na mapach w mniejszej skali naniesiono tylko część znaków z „Mapy podstawowej”. Nazwy dla słabowidzących wydrukowano czcionką możliwie największą. Większość brajlowskich nazw ograniczono do skrótów najwyżej trzyliterowych lub trzyznakowych. Podczas czytania mapy należy otworzyć Objaśnienia na stronie, odpowiadającej  planszy i położyć obok atlasu lub na kolanach. Ułatwi to odczytywanie nazw obiektów. Warto także zapamiętać znaki-„klucze” poszczególnych kategorii nazw (np.: rzek, jezior), aby sprawnie odnajdywać rozwinięcie skrótu w Objaśnieniu. W miarę poznawania atlasu przez ucznia powinno się ograniczać pomoc i wdrażać ucznia do samodzielnego korzystania ze spisu treści, z legendy, z Objaśnienia skrótów i do samodzielnego studiowania kolejnych map.

s. Elżbieta Więckowska FSK