O mapach

Fragment pracy magisterskiej:

1. Redakcja “Mapy Wisły” dla niewidomych i niedowidzących

1.1 Przeznaczenie mapy

“Mapa Wisły” dla niewidomych i niedowidzących jest mapą ogólnogeograficzną w　skali 1:250 000, przeznaczoną do użytku szkolnego oraz dla osób dorosłych z　uszkodzonym wzrokiem. Celem mapy jest dostarczenie osobom niewidomym nowych informacji o otaczającym ich świecie.

Mapa będzie obejmowała środkową część Polski wzdłuż biegu Wisły i będzie się składała z szesnastu arkuszy (rys. 4.1), których nazwy przyjęłam od największego miasta leżącego nad Wisłą.

Rys. 1.1 Skorowidz arkuszy “Mapy Wisły”

W ramach pracy magisterskiej opracowałam pięć arkuszy:

1. “Ustroń”, 3. “Kraków”, 7. “Kazimierz Dolny”, 10. “Warszawa” i 16. “Gdańsk”.

Do każdego z arkuszy (z wyjątkiem arkusza 7. “Kazimierz Dolny”) dołączony jest arkusz z objaśnieniami skrótów nazw brajlowskich.

Na arkuszu 7. “Kazimierz Dolny” objaśnienia skrótów umieszczone są po prawej stronie mapy. W związku z tym, że objaśnienia skrótów zajmują dużo miejsca, powierzchnia mapy musiała zostać znacznie zmniejszona – na arkuszu “Kazimierz Dolny” mapa ma wymiary ok. 21×19,7 cm, a na pozostałych arkuszach ok.　28,7×19,7　cm.

Umieszczenie objaśnień skrótów na tym samym arkuszu co mapa znacznie ułatwia osobom niewidomym jej czytanie. Nie zastosowałam jednak tego rozwiązania na　wszystkich arkuszach, gdyż oznaczałoby to zmniejszenie powierzchni mapy na　każdym arkuszu, a więc należałoby opracować więcej arkuszy. Obawiałam się, że zwiększenie liczby arkuszy utrudniłoby korzystanie z mapy i mogłoby uczynić skorowidz nieczytelnym dla　osób niewidomych.

1.2 Materiały źródłowe

Mapą podkładową “Mapy Wisły” jest “Mapa Operacyjna NATO” 1:250 000. Z　reguły skala mapy podkładowej powinna być większa od skali opracowywanej mapy, jednak w　przypadku tak mocno zgeneralizowanej mapy jak mapa dla niewidomych, można skorzystać z mapy podkładowej w tej samej skali.

“Mapa Operacyjna NATO” została opracowana i wydana przez Oddział Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, w 1997 r. Odwzorowanie mapy to odwzorowanie poprzeczne Merkatora, w układzie współrzędnych WGS 84. Zalety mapy to wiarygodność i mocno zgeneralizowana treść.

Przy redakcji mapy korzystałam z następujących arkuszy:

• NN-34-4 Gdańsk,
• NN-34-11 Warszawa,
• NM-34-2 Radom,
• NM-34-3 Lublin,
• NM-34-4 Kraków,
• NM-34-5 Kielce,
• NM-34-6 Zamość,
• NM-34-7 Ostrava,
• NM-34-8 Nowy Sącz.

Jako mapę podkładową do skorowidza arkuszy wybrałam “Mapę podstawową” z　“Atlasu geograficznego Polski” w skali 1:3 000　000.

Podczas opracowywania “Mapy Wisły” korzystałam również z następujących materiałów:

• “Polska. Atlas samochodowy 1:250 000”, Kompas, 2009
• “Atlas Warszawa moje miasto” wydawnictwa Demart, 2008
• “Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31.XII.2008 r.”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009
• http://rozklad-pkp.pl/
• http://www.pkp.pl/cop/mapa
• http://mapa.kolej.one.pl/http://maps.google.pl/http://mapy.zumi.pl/

1.3 Format arkusza i technologia druku

“Mapa Wisły” została wydrukowana metodą termografii przez　dr　Edwarda Anczurowskiego w Toronto.

Format mapy związany jest ściśle z technologią, w jakiej mapa została wydrukowana. Miałam do wyboru trzy formaty:

• 11 cali x 17 cali (27,94 cm x 43,18 cm)
• 11 cali x 11,5 cala (27,94 cm x 29,21 cm) uznawany w Ameryce jako typowy dla wydawnictw brajlowskich
• 8,5 cala x 11 cali (21,59 cm x 27,94 cm).

Wybrałam format 11 cali x 17 cali (27,94 cm x 43,18 cm), najbardziej zbliżony do　formatu A3　(29,7 cm × 42,0 cm).

Mapę opracowałam w programie graficznym CorelDRAW. Przygotowując mapę do druku musiałam podzielić ją na dwie warstwy – czarną i kolorową. Wszystkie czarne elementy zostały uwypuklone.

Minusem tej metody jest to, że nie można nałożyć na siebie rysunku wypukłego i barwnego, tak jak to można zrobić w　tych metodach, w których rysunek wypukły jest bezbarwny (np. w metodzie termiczno-próżniowej lub sitodruku wypukłego). Nie można w tym samym miejscu umieścić napisu dla niedowidzących i niewidomych, co jest dużym utrudnieniem, gdyż skróty nazw brajlowskich i napisy dla　niedowidzących zajmują dużo miejsca. Projektując znaki trzeba mieć na uwadze to, że muszą być czarne albo czarno–barwne, żeby były czytelne dotykowo. Nie można też zastosować czarnych napisów na mapie. Wadą jest również to, że kolor czarny nie zostaje zachowany – zmienia się w　ciemnoszary. Utrudnia to czytanie mapy osobom niedowidzącym.

Na początku mapa miała być wydrukowana za pomocą drukarki brajlowskiej Tiger firmy Harpo. Miałam opracować osobno treść wypukłą dla niewidomych, i kolorową dla niedowidzących. Po sugestii p. Moniki Gadomskiej mapa miała być wydrukowana metodą papieru kapsułkowego. Ostatecznie wykorzystałam metodę termografii.

1.4 Kompozycja arkusza

Na każdym arkuszu mapy pozostawiony jest 1 cm marginesu przy brzegu papieru. U góry każdego arkusza po lewej stronie znajduje się tytuł i numer arkusza (rys. 4.2). Na dole arkusza po lewej stronie znajduje się podziałka.

Rys. 1.2 Makieta arkusza “Mapy Wisły”

Wszystkie arkusze mapy mają orientację północną. Kierunek północy oznaczyłam strzałką podpisaną literą “N”, umieszczoną w prawym górnym rogu mapy. Dodatkowo ścięłam prawy górny róg ramki mapy, aby ułatwić osobom niewidomym jej orientację. Siatka geograficzna oznaczona jest na skraju arkusza w postaci krótkich linii o　długości 7 mm, dochodzących do ramki. Współrzędne umieściłam co 0,5°. Wszystkie znaki są objaśnione w legendzie na oddzielnym arkuszu.

Początkowo chciałam umieścić legendę na poszczególnych arkuszach mapy, gdyż nie wszystkie znaki występują na każdym arkuszu (np. morze, szczyty, autostrady, granice państwa, parki narodowe). Jednak okazało się to niemożliwe, gdyż znaków jest zbyt dużo, a napisy brajlowskie zajmują za dużo miejsca.

1.5 Redakcja mapy

Przy opracowywaniu “Mapy Wisły” dla niewidomych brałam pod uwagę percepcję osób niewidomych i niedowidzących oraz zasady redakcji map, które znalazłam w　literaturze i opisałam w rozdziałach 1 i 3. Przeglądałam również wydane mapy dla　niewidomych (niektóre z nich opisałam w rozdziale 2) i rozwiązania w nich zawarte.

Nie znalazłam żadnej mapy dla niewidomych w skali 1:250 000. Jedyną mapą w　zbliżonej skali jest ““Aglomeracja warszawska mapa ogólna" w skali 1:150 000. Na　mapie tej większy nacisk położono na podział administracyjny – przedstawiono granice powiatów, Warszawę z podziałem na dzielnicę.

Przy redakcji mapy stosowałam się do następujących założeń:

• zachowałam odstępy przynajmniej 3 mm pomiędzy wypukłymi znakami i skrótami nazw brajlowskich (musiała być zachowana odległość od　sześciopunktu brajlowskiego, a nie od poszczególnych kropek),
• stosowałam odpowiednią wielkość znaków i czcionki,
• starałam się w miarę możliwości korzystać z istniejących znaków i rozwiązań,
• rozmieszczając napisy dla niedowidzących, nigdy nie przerywałam rysunku wypukłego (osoba niewidoma nie wiedziałaby, dlaczego nagle droga lub kolej jest przerwana),
• w przypadku, gdy napisy nachodziły na treść mapy, rysunek wypukły przerywałam skrótem napisu brajlowskiego (wtedy zarówno osoba niewidoma jak i niedowidząca wiedzą, dlaczego w danym miejscu droga jest przerwana).

Pracę nad mapą rozpoczęłam od opracowania dwóch przykładowych arkuszy: “Gdańsk” i “Warszawa”. Po opracowaniu tych dwóch arkuszy konsultowałam się ze　specjalistami w zakresie map dla niewidomych – tyflopedagogiem p. Moniką Gadomską, nauczycielką orientacji przestrzennej, która uczy osoby niewidome korzystania z map oraz jest członkiem Zespołu Konsultacyjnego do spraw Opracowywania Atlasu Świata dla Niewidomych i Słabowidzących przy Głównym Geodecie Kraju oraz z p. Mariuszem Olczykiem, kartografem zajmującym się opracowaniem map dla　niewidomych i niedowidzących (uczestniczył m.in. w　opracowaniu “Atlasu geograficznego Europy”, atlasu “Unia Europejska – poznajmy się” oraz map Warszawy).

Następnie pokazałam mapę osobom niewidomym i niedowidzącym z Ośrodka dla　Niewidomych w Laskach – szczególnie pomógł mi niewidomy p. Ryszard Sitarczuk, członek Zespołu Konsultacyjnego do spraw Opracowywania Atlasu Świata dla Niewidomych i Słabowidzących. Uczestniczył on w　opracowaniu wielu innych map i atlasów, m.in. “Atlasu geograficznego Polski” i “Atlasu geograficznego Europy”. Najpierw pokazałam mapy wydrukowane za pomocą drukarki brajlowskiej TIGER. Wprawdzie jest to zupełnie inna technologia i nie da się ocenić znaków, ale można zauważyć pewne błędy i sprawdzić czy nie ma na mapie za　dużo treści.

Po naniesieniu poprawek wydrukowałam arkusz “Warszawa” w docelowej technologii i pokazałam w Laskach. Dopiero wtedy można było ocenić opracowane przeze mnie znaki i sprawdzić ich czytelność. Musiałam zmienić niektóre znaki, okazało się też, które miejsca są słabo czytelne dotykowo.

Dla mnie dużym utrudnieniem, związanym z zastosowaną technologią, była konieczność zachowania odległości przynajmniej 3 mm pomiędzy znakami. Szczególnie było to trudne na arkuszu “Ustroń”, w miejscach, gdzie droga, kolej i rzeka leżą w dolinie, a musiały być na mapie znacznie od siebie oddalone.

Jedynymi miejscami, w którym musiałam przerwać rysunek dotykowy z innego powodu niż nazwa brajlowska lub skrót nazwy brajlowskiej, były nazwy na morzu. Musiałam przerwać fakturę morza ze względu na napis dla niewidomych jak i niedowidzących. Osoby niewidome przy czytaniu mapy nie domyślały się, że faktura jest przerwana z powodu napisu dla niedowidzących. Pytały się, co to jest za “dziura” na morzu. Niestety nie było innej możliwości – granatowy napis na tle czarnych linii faktury byłby nieczytelny dla osób niedowidzących.

1.6 Treść mapy

Mapa Wisły ma treść mapy ogólnogeograficznej. Podczas pracy musiałam ograniczyć treść mapy i zgeneralizować ją bardziej niż początkowo zakładałam.

Treść mapy Wisły obejmuje:

Elementy powierzchniowe:

• morze,
• jeziora,
• zabudowa dużych miast,
• lasy.

Elementy liniowe:

• Wisła i pozostałe rzeki,
• kanały,
• ważniejsze drogi i autostrady,
• koleje,
• granice państwa,
• granice parków narodowych.

Elementy punktowe:

• miejscowości powyżej i poniżej 20 tys. mieszkańców,
• szczyty górskie,
• ważniejsze mosty w miastach.

Mapę Wisły wzbogaciłam dodatkowo o nazwy Żuław Wiślanych, Zalewu Wiślanego i Zatoki Gdańskiej.

1.6.1 Znaki powierzchniowe

• Morze i jeziora

Morze i jeziora przedstawiłam za pomocą faktury składającej się z równoległych poziomych linii o grubości 0,762 mm (0,03 cala) w odległości 2,35 mm na　jasnoniebieskim tle (C:30 M:0 Y:0 K:0). Faktura dochodzi do linii brzegowej, przedstawionej czarną linią ciągłą o grubości 1,016 mm (0,04 cala) (rys. 4.3).

Rys. 1.3 Znaki morza i jezior

Linie składające się na fakturę są dobrze czytelne dotykiem, dzięki czemu dobrze się odróżniają od faktury zabudowy. Najpierw zachowałam odstęp pomiędzy linią brzegową, a fakturą morza (rys. 4.4), jednak okazało się, że nie jest on konieczny, gdyż ląd jest gładką powierzchnią. W　przypadku dwóch sąsiadujących faktur odstęp byłby konieczny dla zachowania czytelności. Początkowo zrobiłam też zbyt gęstą fakturę – linie były oddalone od siebie co 1,5 mm i trudno było rozróżnić dotykiem zabudowę od　wód, więc zasugerowano mi rozrzedzenie faktury.

Rys. 1.4 Wcześniejsze wersje znaków morza i jezior

Początkowo planowałam dla mniejszych jezior użyć następującej sygnatury stosowanej na mapach dla niewidomych i niedowidzących:

Ostatecznie z niej zrezygnowałam, gdyż okazało się, że możliwe jest przedstawienie wszystkich jezior powierzchniowo.

• Zabudowa dużych miast

Zabudowę dużych miast przedstawiłam za pomocą faktury składającej się z gęstej sieci kwadratów na brązowym tle (C:0 M:60 Y:60 K:40). Faktura zlewa się w dotyku w　szorstką, chropowatą powierzchnię.

Zabudowa jest dobrze czytelna dotykowo, nie jest natomiast najlepszym rozwiązaniem dla osób niedowidzących – brązowego tła w zasadzie nie widać, gdyż przy wydruku linie zostały pogrubione, a czarne linie stały się szare, więc zabudowa w　zasadzie jest szara z małymi dziurkami.

• Lasy

Lasy przedstawiłam za pomocą faktury składającej się z kropek o średnicy 0,779 mm w odległości 3 mm na zielonym tle (C:30 M:0 Y:50 K:0).

Faktura lasów jest bardzo dobrze czytelna dotykowo.

1.6.2 Znaki liniowe

• Wisła, pozostałe rzeki

Wisłę przedstawiłam za pomocą linii ciągłej o grubości 2,54 mm (0,1 cala), a pozostałe rzeki przedstawiłam za pomocą linii ciągłej o grubości 1,016 mm (0,04 cala).

Początkowo chciałam zachować rzeczywistą szerokość rzek. Na północnych arkuszach Wisła była znacznie szersza od pozostałych rzek, lecz na południowych miała taką samą szerokość jak pozostałe rzeki, przez co nie wyróżniała się na mapie. W　związku z tym zdecydowałam się przedstawić Wisłę grubszą linią w całym jej biegu.

W miejscu, gdzie rzeka “wypływa poza mapę” przerwałam ramkę. Zabieg ten jest stosowany na mapach dla niewidomych, gdyż osoby niewidome często mają problem w　zorientowaniu się w którą stronę płynie rzeka.

Ujście dopływu do rzeki głównej zaznaczyłam przerwą linii wypukłej przed punktem połączenia dopływu z rzeką główną. Stosuje się to dla odróżnienia dopływu od　rzeki głównej.

• Kanał

Kanał przedstawiłam za pomocą znaku zastosowanego w “Atlasie Polski”:

Początkowo znak kanału miał wyglądać inaczej:

Doradzono mi jednak, żeby go zmienić, gdyż nie byłby dobrze czytelny dla　niewidomych.

• Ważniejsze drogi i autostrady

Na mapie Wisły wyróżnione są dwie kategorie dróg: ważniejsze drogi i autostrady. Ważniejsze drogi obejmują drogi krajowe i ekspresowe, a na arkuszu “Kazimierz Dolny” również drogę wojewódzką nr 824 dochodzącą do Kazimierza Dolnego.

Ważniejsze drogi przedstawiłam za pomocą wypukłej linii punktowanej o　grubości 0,762 mm (0,03 cala) na tle ciągłej ciemnożółtej (C:0 M:20 Y:100 K:0) linii o grubości 1,524 mm (0,06 cala). Autostrady przedstawiłam wypukłą linią punktowaną o grubości 1,663 mm (0,065 cala) na tle ciągłej niebieskiej (C:100 M:0 Y:0 K:0) linii o　grubości 2,152 mm (0,085 cala).

Na początku grubość linii dla niewidomych i niedowidzących była taka sama, jednak po wykonaniu próbnego wydruku w docelowej technologii drogi bardzo słabo wyróżniały się na mapie.

Początkowo chciałam przedstawić na mapie drogi krajowe i ekspresowe, jednak nie mogłam użyć zbyt dużej liczby sygnatur liniowych, gdyż nie były by rozróżnialne dotykowo. Myślałam, żeby przynajmniej dla osób niedowidzących wyróżnić drogi ekspresowe poprzez zmianę koloru linii. Jednak nie wolno tak robić na mapach dla　niewidomych i niedowidzących – mogłoby to prowadzić do nieporozumień pomiędzy niewidomymi a niedowidzącymi lub nauczycielami.

Poprzednie wersje znaków dróg i autostrady przedstawiłam na rys. 1.5.

Rys. 1.5 Wcześniejsze wersje znaków autostrad i ważniejszych dróg

• Koleje

Na mapie przedstawiłam tylko czynne koleje normalnotorowe z ruchem pasażerskim (celowo pominęłam koleje wąskotorowe, koleje z ruchem tylko towarowym oraz linie kolejowe zamknięte). Koleje przedstawiłam za pomocą linii przerywanej o grubości 0,762 mm (0,03 cala).

Początkowo zastosowałam linię przerywaną o dłuższych kreskach i mniejszych odstępach, ale wtedy koleje nie różniły się wystarczająco w dotyku od dróg.

• Granice parków narodowych

Granice parków narodowych (Kampinoskiego i Ojcowskiego) przedstawiłam za　pomocą linii przerywanej (kreska – kropka – kreska) o grubości 2,152 mm (0,085 cala).

Początkowo zastosowałam następujący znak:

Odradzono mi go jednak, gdyż nie byłby dobrze czytelny dotykowo.

• Granice państwa

Granice państwa przedstawiłam za pomocą czarnej, przerywanej linii o grubości 2,032 mm (0,08 cala).

1.6.3 Znaki punktowe

• Miejscowości powyżej i poniżej 20 tys. mieszkańców

Początkowo nie planowałam wprowadzać sygnatur dla miejscowości. Myślałam, że będzie można przedstawić zabudowę powierzchniowo. Jednak po opracowaniu arkusza “Warszawa” okazało się, że nie byłoby to czytelne dla osób niewidomych i lepiej będzie wprowadzić sygnatury. Zabudowę większych miast przedstawiłam powierzchniowo, a dla mniejszych miejscowości wprowadziłam dwie kategorie – powyżej i poniżej 20 tys. mieszkańców. Zestawienie miejscowości wg liczby mieszkańców przedstawiłam w tabeli 4.1.

Miejscowości powyżej 20 tys. mieszkańców przedstawiłam sygnaturą w kształcie koła o średnicy 8 mm i grubości konturu 0,9 mm (0,035 cala) z czerwonym wypełnieniem (C:0 M:100 Y:100 K:0), a miejscowości poniżej 20 tys. mieszkańców sygnaturą w kształcie koła o średnicy 5 mm i grubości konturu 0,762 mm (0,03 cala) z　czerwonym wypełnieniem (C:0 M:100 Y:100 K:0).

Tab. 1.1 Zestawienie miejscowości wg liczby mieszkańców na wykonanych arkuszach

• szczyty górskie

Szczyty górskie przedstawiłam za pomocą wypukłej sygnatury w kształcie trójkąta.

Szczyty występują tylko na arkuszu “Ustroń”: Barania Góra (1214 m n.p.m.) i Pilsko (1193 m n.p.m.).

Na mapie podpisana jest wysokość szczytów dla niedowidzących, a dla　niewidomych informacja ta umieszczona jest w dołączonych objaśnieniach skrótów przy rozwinięciu skrótów nazw szczytów.

• Ważniejsze mosty w miastach

Mosty przedstawiłam za pomocą osobnego znaku (dwóch równoległych linii o　długości 1 cm, grubości 0,762 mm (0,03 cala), w odległości 0,94 mm) tylko w dwóch dużych miastach Warszawie i Krakowie. W miejscu pozostałych mostów jest przecięcie rzeki z drogą, osoba czytająca mapę musi się domyśleć, że w tym miejscu znajduje się most.

Duże miasta przedstawione są za pomocą znaku powierzchniowego zabudowy. Dla zachowania czytelności konieczne było “odsunięcie” znaku zabudowy od Wisły na　odległość 4 mm. Ponieważ nie pokazałam dróg wewnątrz miast na mapie, części miasta położone po dwóch stronach Wisły zostały sztucznie od siebie oddalone. Żeby optycznie “połączyć” dwie części miasta wprowadziłam sygnaturę ważniejszych mostów. Ze względu na większy rozmiar znaków oraz konieczność zachowania odpowiednich odstępów, pokazanie wszystkich mostów byłoby niemożliwe, dlatego pokazałam tylko wybrane.

Na arkuszu “Warszawa” przedstawiłam tylko dwa mosty – Most Gdański i Most Siekierkowski. Na arkuszu “Kraków” przedstawiłam jeden most – Most Dębnicki.

Początkowo zrobiłam krótsze linie składające się na znak mostu – 8,5 mm, jednakże znak nie był wystarczająco łatwo czytelny dotykowo.

1.7 Napisy na mapie

Na “Mapie Wisły” dla niewidomych i niedowidzących umieściłam dwa rodzaje napisów: barwne napisy przeznaczone dla osób niedowidzących i widzących oraz napisy brajlowskie przeznaczone dla osób niewidomych.

Na “Mapie Wisły” umieściłam nazwy:

• państw,
• miejscowości,
• rzek,
• jezior,
• szczytów,
• parków narodowych,
• krain geograficznych,
• Morza Bałtyckiego i Zatoki Gdańskiej.

Starałam się rozmieszczać napisy według zasad używanych w kartografii dla　widzących. Większość napisów dla niedowidzących umieściłam jednak poziomo, żeby były lepiej czytelne. Wyjątkiem są nazwy rzek, których nazwy umieściłam równolegle do biegu rzeki. Wszystkie napisy brajlowskie są poziome, gdyż inaczej nie byłyby czytelne dla osób niewidomych.

1.7.1 Napisy brajlowskie

Na “Mapie Wisły” zamiast pełnych nazw zastosowałam skróty, gdyż pełne nazwy zapisane alfabetem Braille’a zajmowałyby zbyt wiele miejsca. Pełne nazwy zastosowałam tylko tam, gdzie to było możliwe: Morze Bałtyckie, Zatoka Gdańska, Czechy, Słowacja.

Do każdego arkusza dołączony jest arkusz z objaśnieniami skrótów brajlowskich. Wyjątkiem jest arkusz “Kazimierz Dolny”, na którym umieściłam również po prawej stronie objaśnienia skrótów.

Przy opracowywaniu skrótów nazw brajlowskich starałam się w miarę możliwości korzystać ze skrótów oraz kluczy już używanych w Polsce na mapach dla　niewidomych, m.in. w “Atlasie geograficznym Polski”, “Atlasie geograficznym Europy”, na mapach Warszawy.

W sumie na opracowanych przeze mnie arkuszach i w skorowidzu znajdują się 93 skróty nazw brajlowskich, z czego 50 opracowałam samodzielnie, 18 jest zgodnych ze　skrótami zastosowanymi na mapach Warszawy, 11 ze skrótami w “Atlasie Polski”, 2 ze skrótami w “Atlasie Europy”, a 10 skrótów powtarzało się na　wymienionych mapach.

Nazwy miast przedstawiłam za pomocą skrótów dwuliterowych, tak jak na　większości polskich map. Starałam się jak najbardziej wykorzystać skróty już stosowane na wymienionych wyżej mapach.

Generalnie na różnych mapach, powtarzały się tylko skróty nazw większych miast i były one wszędzie takie same (np. skrót “ww” dla Warszawy, a “kk” dla Krakowa). Wyjątkiem był Pruszków, na mapie “Aglomeracja warszawska mapa ogólna” oznaczony jest skrótem “pr”, a w “Atlasie Polski” “pk”.

W jednym przypadku nie skorzystałam z istniejącego skrótu miasta, tylko przyjęłam nowy. Nowy Dwór Mazowiecki na mapach Warszawy oznaczony jest skrótem “nd”. Ja oznaczyłam go skrótem “nm”, gdyż na mapie Wisły przedstawiony jest również Nowy Dwór Gdański, który oznaczyłam skrótem “ng”.

Nazwy rzek przedstawiłam za pomocą skrótów dwuliterowych poprzedzonych kluczem “–” (punktami 3 i 6): tak jak jest na mapach Warszawy i w “Atlasie Europy”.

W “Atlasie Polski” rzeki opisane są za pomocą tego samego klucza i skrótu jednoliterowego. Przy większej liczbie rzek może zabraknąć liter, dlatego w większych opracowaniach lepiej jest użyć skrótu dwuliterowego. Ponadto skróty dwuliterowe lepiej się kojarzą, są łatwiejsze do odgadnięcia i zapamiętania. Mają tylko jedną wadę – zajmują więcej miejsca. Spośród szesnastu rzek, tylko trzy miały skróty – Narew, Odra i Wisła. Pozostałe skróty opracowałam sama.

Nazwy jezior przedstawiłam za pomocą skrótów dwuliterowych poprzedzonych kluczem ” (punktami 3, 5 i 6): tak jak na mapach Warszawy i w “Atlasie Europy”. W　“Atlasie Polski”, podobnie jak w przypadku rzek, nazwy jezior zapisane są za　pomocą skrótu jednoliterowego. Na opracowanych przeze mnie arkuszach oznaczyłam wprawdzie tylko trzy jeziora: Dobczyckie, Zegrzyńskie i Żywieckie, jednak zdecydowałam, żeby użyć skrótu dwuliterowego, tak jak w przypadku rzek.

Nazwy szczytów przedstawiłam za pomocą skrótów dwuliterowych poprzedzonych kluczem | (punktami 4, 5 i 6 )

Nazwy parków narodowych przedstawiłam za pomocą skrótów trzyliterowych, “kam” – Kampinoski Park Narodowy i “ojc” – Ojcowski Park Narodowy.

Nazwy Żuław Wiślanych i Zalewu Wiślanego również przedstawiłam za pomocą skrótu trzyliterowego: “żłw” – Żuławy Wiślane i “zwś” – Zalew Wiślany.

Pełny wykaz skrótów umieszczony jest w załączniku “Wykaz skrótów nazw brajlowskich”.

1.7.2 Napisy dla niedowidzących

Napisy dla niedowidzących nie mogły być w kolorze czarnym ze względu na　technologię – byłyby wtedy wypukłe. Większość napisów jest w kolorze granatowym – nazwy państw, miast, wód. Nazwy parków narodowych są ciemnozielone, a nazwy krain geograficznych i szczytów brązowe.

Na mapie zastosowałam prostą, bezszeryfową czcionkę Arial 16 i 20 pkt. Ważniejsze nazwy pogrubiłam. Tak małe zróżnicowanie wielkości pisma wynika z　tego, że osobom niedowidzącym lepiej się czyta mapę, gdy występują dwie, maksymalnie trzy wielkości pisma. Napisy nie mogą być też zbyt duże.

Początkowo zastosowałam więcej wielkości pisma, jak na mapach dla　widzących. Zróżnicowanie wielkości pisma pozwala bardziej zróżnicować obiekty. Jednak po　konsultacji z osobami niedowidzącymi musiałam to zmienić.

Nazwy rzek nie są przedstawione kursywą, tak jak na mapach dla widzących, tylko pismem prostym, żeby nie utrudniać osobom niedowidzącym czytania nazw.

Na mapach dla widzących do nazw ważniejszych obiektów stosuje się wersaliki, a pozostałe opisuje się tekstem. Początkowo opisałam nazwy miast wersalikami, a nazwy rzek i jezior tekstem. Później zalecono mi zrobić odwrotnie, a w końcu wszystkie nazwy opisałam tekstem, gdyż jest to lepiej czytelne dla osób niedowidzących.

Na arkuszu “Warszawa”, ze względu na duże zagęszczenie miejscowości, nie zmieściły się pełne nazwy trzech miejscowości: Łomianek, Pruszkowa i Wołomina. Skróciłam więc te nazwy (“Łom.”, “Pruszk.” i “Wołom.”) i objaśniłam z prawej strony arkusza.