O mapach

Fragment pracy magisterskiej:

5. Opracowywane mapy historyczne dla niewidomych i słabowidzących

Mapy dla osób niewidomych i słabo widzących, podobnie jak inne grafiki wypukłe, są niezwykle istotne w procesie kształcenia jak i po jego zakończeniu. Brak odpowiednich pomocy dydaktycznych powoduje niepełne przekazanie informacji w trakcie nauczania dzieci. Rysunek wypukły pomaga w prawidłowym rozwoju orientacji i wyobraźni przestrzennej u osób z dysfunkcją wzroku.

Mapy historyczne stanowią bardzo niewielką grupę wśród wszystkich map dla niewidomych i słabo widzących. Dotychczas w Polsce opracowano i wydano zaledwie cztery tytuły, o których wspomniałam wcześniej. Temat pracy magisterskiej dotyczący map historycznych obszaru Polski powstał z potrzeby uczniów ośrodków szkolno-dydaktycznych. W ramach pracy dyplomowej zostaną wykonane trzy mapy oraz makieta wybranych czterech map zmian terytorialnych Polski. Makietę opracowałam jako zbiór map i zatytułowałam: Atlas historyczny Polski dla niewidomych i słabo widzących.

5.1. Przeznaczenie opracowanych map

Mapy historyczne opracowywane w ramach pracy magisterskiej przeznaczone są dla uczniów Ośrodka szkolno-wychowawczego w Laskach koło Warszawy. Grupą docelową są dzieci ze starszych klas szkoły podstawowej w wieku 10-13 lat (klasy IV-VI). Z map będą mogły korzystać również dzieci starsze uczące się w gimnazjum oraz w klasach ponadgimnazjalnych w zależności od potrzeb. Mapy zostały ponumerowane w celu ich uporządkowania.

W trakcie rozmów i konsultacji prowadzonych z s. Elżbietą Więckowską oraz pedagogami z Ośrodka w Laskach, zostały uzgodnione trzy tematy map historycznych zmian terytorialnych:

1. Polska pierwszych Piastów w X wieku – pokazywała będzie granice pierwszego państwa Polskiego. Ponadto znajdą się na niej: sieć rzeczna oraz najważniejsze ówczesne miejscowości.

5. Rozbiory Polski 1772-1795 – mapa będzie pokazywała granice Polski sprzed rozbiorów, a więc w połowie XVIII wieku oraz granice poszczególnych zaborów. Dodatkowo pokazane będą najważniejsze ówczesne miasta i sieć rzeczna.

7. II Rzeczpospolita 1918-1939 – mapa z granicami po I wojnie światowej, przedstawiająca obszar ówczesnej Polski. Ze względu na jednolitość wszystkich map, również i na tej znajdzie się sieć rzeczna i najważniejsze miasta z tego czasu.

Ponadto w ramach pracy dyplomowej zostaną wykonane makiety wybranych tytułów map historycznych:

2. Rozbicie dzielnicowe 1138 rok

3. Polska Kazimierza Wielkiego 1370 rok

4. Polska Jagiellonów XIV wiek

6. Ziemie polskie po kongresie wiedeńskim 1815-1849

5.2. Etapy opracowania map

5.2.1. Wybór wielkości arkusza, skali map oraz materiałów podkładowych

Mapy zostaną wydrukowane w kanadyjskiej pracowni dr Edwarda Anczurowskiego, która oferuje trzy wielkości arkuszy:

8,5 cala x 11 cali (215,9 mm x 279,4 mm);

11,0 cali x 11,5 cala (279,4mm x 292,1 mm);

11,0 cali x 17,0 cali (279,4 mm x 431,8 mm).

Na każdym z dostępnych arkuszy można by zmieścić ten zakres informacji, który niosą mapy zmian terytorialnych Polski dla niewidomych i słabo widzących. Jednak, aby treść map mogła być prawidłowo i czytelnie rozmieszczona, należy rozpatrzeć wszystkie argumenty przemawiające za lub przeciw danej wielkości arkusza. Na najmniejszym arkuszu (8,5 x 11 cali) można by było odpowiednio rozmieścić legendę i mapę. Jednak skala mapy byłaby zdecydowanie za mała. Drugi arkusz (11,0 x 11,5 cala) o kształcie zbliżonym do kwadratu jest nieodpowiedni. Nie można by na nim prawidłowo umieścić legendy i mapy (legenda po lewej stronie mapy). Arkusz trzeci, największy (11,0 x 17,0 cali), wielkością zbliżony do arkusza A3, wydaje się najodpowiedniejszy do druku map z legendą dla osób z dysfunkcją wzroku. Rycina 31 przedstawia porównanie wszystkich wielkości arkuszy oferowanych przez kanadyjską drukarnię.

Uwzględniając przeznaczenie i zakres niesionej informacji, mapy historyczne zostaną wydrukowane w największym dostępnym formacie 11,0 cali na 17,0 cali (na rycinie 29 arkusz nr 3). Powodem dla którego została wybrana ta wielkość, jest możliwość dogodnego rozmieszczenia poszczególnych elementów mapy jak i jej czytelność. Legenda umieszczona zostanie po lewej stronie arkusza, a mapa po prawej. Rycina 32 pokazuje rozmieszczenie obydwu elementów na arkuszu

　Ryc. 29. Wielkości arkuszy oferowane przez pracownię E. Anczurowskiego, zmniejszone 3-krotnie. Opracowanie własne

Dobór skali był zdeterminowany wybraną wielkością arkusza map. W trakcie początkowych prac nad mapami popełniałam wiele błędów wynikających z nieznajomości problematyki i zasad jakimi powinien kierować się autor przy opracowywaniu grafik dla osób z dysfunkcją wzroku. Podczas pracy nad pierwszymi mapami kierowałam się nie do końca trafnym pomysłem. Chciałam, aby każda z map pokazywała jak najbardziej szczegółowo obszar ówczesnej Polski, co spowodowałoby zastosowanie różnych skal. Pozostawienie map w takiej postaci skutkowałoby utraceniem ważnej informacji, a więc porównania obszaru Polski w różnych okresach historycznych.

　Ryc. 30. Rozmieszczenie poszczególnych elementów mapy, 3-krotne zmniejszenie. Opracowanie własne

Wielkość arkusza mapy oraz zasięg terytorialny Polski w różnych okresach zdeterminowały wybór skali dla wszystkich map. Mapy zmian terytorialnych Polski zostaną opracowane w skali 1: 4 500 000. Ujednolicenie skali będzie umożliwiało niewidomym i słabo widzącym łatwe porównanie wielkości obszaru Polski bez zbędnych przeliczeń.

Makiety map zostaną wykonane w tej samej skali co mapy przygotowywane do druku podniesionego. Zostaną one załączone do pracy. Makieta każdej mapy będzie pokazywała zasięg terytorialny państwa polskiego w danym czasie, sieć rzeczną oraz linię brzegową. Makieta Atlasu historycznego Polski dla niewidomych i słabowidzących zawiera: okładkę, spis map wraz ze wspólną legendą dla wszystkich map oraz poszczególne mapy (ryc. 31).

Podstawowym atlasem, który wykorzystałam w trakcie prac jest Atlas historyczny: od starożytności do współczesności. Został on wydany przez Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. Eugeniusza Romera w 2001 roku i przeznaczony jest dla uczniów szkół podstawowych. Jest to jeden z najlepszych atlasów, do jakich dotarłam. Mapy zostały opracowane starannie i sumiennie.

a. b.

Ryc. 31. Dwa arkusze makiety Atlasu historycznego: (a) spis map ze wspólną legendą i (b) mapa 3. Polska Kazimierza Wielkiego 1370 rok, zmniejszone 4-krotnie. Opracowanie własne

Dokładnie poprowadzone granice państwowe, bieg rzek i położenie miejscowości. Podstawową skalą map obszaru Polski jest 1: 6 000 000, kilka map zostało opracowanych w skalach mniejszych, które są wielokrotnością skali podstawowej. Niezaprzeczalnie zaletą tego atlasu jest siatka kartograficzna umieszczona na mapach. Ponadto posiłkowałam się kilkoma innymi atlasami: Atlasem historycznym – Szkoła podstawowa, wydanym w roku 2006 przez Wydawnictwo Szkolne PWN. Dość schematycznie narysowane granice czy sieć rzeczna spowodowały, iż atlas posłużył mi głównie do wyboru miejscowości, które naniosłam na mapy dla niewidomych i słabo widzących. Ponadto minusem map w tym atlasie jest brak skal oraz siatki kartograficznej. Kolejnym atlasem jest Wielki atlas historyczny wydany przez Demart w 2002 roku. Posłużył mi do weryfikacji przebiegu granic, sieci rzecznej i położenia osad. Oprócz atlasów korzystałam z literatury popularno-naukowej: Historii Polski do roku 1795 Henryka Samsonowicza (1990) i Piastowie – wędrówka po Polsce pierwszej dynastii Sławomira Kopera (2013). Literatura ta posłużyła mi przede wszystkim do wyboru najważniejszych ówczesnych osad. Ponadto wzbogaciła moją wiedzę o państwie Polskim.

5.2.2. Metoda druku przygotowywanych map

Mapy zmian terytorialnych Polski dla niewidomych i słabo widzących zostaną wydrukowane w kanadyjskiej drukarni dr Edwarda Anczurowskiego. Jak informuje krótka notatka na stronie internetowej pracowni, specjalizuje się ona w drukowaniu materiałów dla osób mających szczególne potrzeby. Celem firmy jest zaopatrzenie rynku w odpowiednie pomoce, aby zwiększyć możliwości edukacyjne. Pracownia Tactile Vision Inc zajmuje się drukiem wypukłym wykonywanym w autorskiej technologii dr E. Anczurowskiego (www.tactilevisioninc.com).

Tyflomapy zostaną wydrukowane metodą termograficzną. Każdy rysunek należy przygotować w programie graficznym (np. CorelDRAW) obsługiwanym przez pracownię Tactile Vision. Na odpowiednim papierze drukuje się warstwę barwną dla słabo widzących, a następnie warstwę wypukłą dla niewidomych stosując specjalny ciekły atrament (na tym etapie jest ona jeszcze płaska). Płynnym atramentem pokrywa się elementy, które docelowo mają być wypukłe, a następnie obsypuje specjalnym proszkiem, który puchnie pod wpływem wyższej temperatury.

Jak każda metoda druku wypukłego, również ta posiada wady i zalety. Z pewnością zaletą metody termograficznej jest stosunkowo niski koszt produkcji grafik w porównaniu z drukiem innymi metodami. Do zalet zaliczyć można również dobrą czytelność warstwy dotykowej. Metoda termograficzna wymaga zastosowania odpowiedniej grubości linii, gdyż zbyt cienka nie zostanie pokryta odpowiednią ilością proszku i po obróbce termicznej z linii ciągłej może powstać linia nierównomiernie chropowata. Istotną wadą tej metody jest fakt, iż warstwa wypukła jest barwna, a nie przezroczysta. Warstwa dotykowa jest w kolorze grafitowym, ale nie czarnym, przez co utrudniony jest odbiór treści przez osoby słabo widzące (widzą one dobrze elementy o kontrastowych i nasyconych barwach). Dodatkowo nie można umieszczać opisów w brajlu na opisach dla słabo widzących, co zajmuje znaczną powierzchnię mapy. Staje się ona mocno obciążona.

Wszystkie opracowane przeze mnie mapy wykonałam w programie CorelDRAW X6.

5.2.3. Treść przygotowanych map historycznych

Każda z trzech map historycznych przygotowanych do druku będzie przedstawiała odmienną treść odpowiednią do tematu. Jednak, aby umożliwić przyszłym odbiorcom orientację na mapach, cześć treści pozostanie taka sama. Na treść wspólną map zmian terytorialnych Polski składają się: sieć rzeczna, granice, wybrzeże Morza Bałtyckiego i miasta. Treść wspólna zostanie objaśniona we wspólnej legendzie. Sygnatura miast będzie wspólna dla wszystkich map, jednak na poszczególnych mapach znajdą się różne osady najważniejsze w danym czasie. Zasadnicza treść map zostanie dostosowana do tematu mapy. Poniżej przedstawione są poszczególne elementy wspólnej legendy map.

            Sygnatura kołowa z kropką wewnątrz pokazuje na mapach miasta pełniące funkcję stolic. Sygnatura ma średnicę 6 mm tak, aby niewidomy mógł ją poprawnie przeczytać. Jest ona w kolorze czarnym, co ułatwi jej spostrzeżenie przez słabo widzących. Sygnatura kołowa z kropką w środku jest powszechnie stosowana na mapach tyflologicznych dla oznaczenia stolic.

             Sygnatura kołowa bez wypełnienia pokazuje na mapach wszystkie najważniejsze miasta. Sygnatura ma średnicę 5 mm. Podobnie jak sygnatura stolic, również i ta jest w kolorze czarnym dla słabo widzących.

      Linia przerywana o grubości 0,7 mm pokazuje na mapach granice między państwami.

    Linia przerywana pokazuje na mapach poszczególne ziemie (w zależności od tytułu mapy mogą być to ziemnie przyłączone, wyzwolone, opanowane lub zabory). Linia o grubości 0,5 mm.

   Linia przerywana złożona z kresek i kropek pokazuje na mapach granice biegnące rzekami. Linia o grubości 0,7 mm.

    Linia ciągła pokazuje na mapach sieć rzeczną. Linia o grubości 0,7 mm.

   Deseń pokazujący na mapach obszar Morza Bałtyckiego. Stosowany jest on powszechnie na mapach dla osób z dysfunkcją wzroku. Poprzeczne linie ułożone w odległości 2 mm tworzą deseń dla niewidomych.

Treścią nie objaśnioną we wspólnej legendzie jest siatka kartograficzna, która znalazła się na każdej mapie. Poniżej przedstawiam treść poszczególnych map wraz z oznaczeniami z legend oraz porównanie map tyflologicznych opracowanych w ramach pracy dyplomowej z mapami dla widzących.

1. Polska Pierwszych Piastów w X wieku

Jest to pierwsza mapa z zaproponowanej serii w makiecie Atlasu historycznego dla niewidomych. Została ona początkowo opracowana w skali 1: 3 000 000, następnie zmniejszona do jednolitej skali wszystkich map – 1: 4 500 000. Na treść podkładową (linię brzegową i sieć rzeczną) naniosłam granice ziem za panowania Mieszka I oraz Bolesława Chrobrego. Treścią, która dodatkowo zakreśla ramy historyczne, jest pokazanie ważnych grodów z tego okresu. Miejscowości te wybrałam na podstawie map przedstawiających ten sam okres historyczny, a także literatury o której wspomniałam wcześniej. Poniżej przedstawione są poszczególne elementy treści opisywanej mapy.

     Deseń pokazujący na mapie ziemie Mieszka I. Dla osób niewidomych użyłam faktury złożonej z poprzecznych linii przecinających się pod kątem prostym, natomiast dla słabo widzących zastosowałam intensywną barwę żółtą.

     Deseń pokazujący ziemie zdobyte przez Bolesława Chrobrego. Jako tło wybrałam intensywną barwę zieloną dla osób słabo widzących, dla niewidomych zastosowałam deseń złożony z równoległych krótkich odcinków.

     Bezbarwna gładka powierzchnia przedstawia państwa sąsiednie. Jego zastosowanie jest niezbędne, aby przyszli odbiorcy nie mieli wrażenia braku informacji o obszarach “pustych”.

Dla porównania ilości treści niesionej na mapach dla widzących i na mapach dla osób z dysfunkcją wzroku załączam mapy (ryc. 32).

a  b    

Ryc. 32. (a) Mapa z Atlasu historycznego: od starożytności do współczesności w skali 1: 6 000 000 zmniejszona 4-krotnie (b) oraz mapa z Atlasu historycznego dla niewidomych arkusz 1. Polska Pierwszych Piastów w X wieku w skali 1:4 500 000 zmniejszona 4-krotnie. Opracowanie własne

Do każdego arkusza mapy dołączone zostanie objaśnienie użytych skrótów. Opracowanie skrótów nazw zamieszczonych na mapach jest niezbędne, gdyż umieszczenie pełnych nazw zajęło by zbyt dużo miejsca. Konieczne jest zatem ich objaśnienie. Na rycinie 33 przedstawione są objaśnienia do mapy Polska Pierwszych Piastów w X wieku. Takie objaśnienia zostaną dołączone do każdej mapy jako osobny załącznik oraz będą znajdowały się w zbiorach Katedry Kartografii Uniwersytetu Warszawskiego.

　Ryc. 33. Objaśnienie skrótów do mapy Polska Pierwszych Piastów w X wieku (format 11,0 cali x 17,0 cali). Opracowanie własne

5. Rozbiory Polski

Piąta mapa makiety Atlasu historycznego dla niewidomych, natomiast druga przygotowywana do druku w ramach pracy dyplomowej, pokazuje ziemie polskie pod koniec XVIII wieku. Została opracowana w skali 1: 4 500 000, a więc jednolitej dla całej serii w Atlasie. Oprócz ujednoliconej treści podkładowej znalazły się na niej granice trzech zaborów: Prus, Austrii i Rosji. Mapa w trakcie pracy wymagała wielu korekt, które odnosiły się do faktur – ich czytelności, gęstości, wielkości sygnatur oraz rozmieszczenia opisów. Pierwsza propozycja oznaczenia poszczególnych rozbiorów Polski została ostatecznie odrzucona. Zaproponowałam, aby rozróżnić za pomocą faktury (dla niewidomych) i barwy (dla słabo widzących) kolejne rozbiory. Pedagodzy z Ośrodka w Laskach uznali to rozwiązanie za poprawne, ale ostatecznie zostało wybrane inne. Deseń przyporządkowałam poszczególnym zaborcom, kolejność rozbiorów oznaczona została rzymskimi cyframi. W wersji pierwotnej wyspy na Morzu Bałtyckim były podpisane, jednak w ostatecznej wersji podpisów nie będzie, gdyż nauczyciele uznali, iż treść ta nie nawiązuje do tematu mapy i będzie zbędnie ją obciążała. Trudnością było również optymalne rozmieszczenie napisów, tak aby korespondowały z sygnaturą i powierzchnią w sposób oczywisty. Największe poprawy i korekty dotyczyły przebiegu granicy państwowej a także granic zaborów. Na mapie znajdują się trzy rodzaje linii. Linia ciągła przedstawiająca rzeki, lina przerywana pokazująca granice i linia złożona z dwóch poprzednich

     Deseń zaprojektowany dla zaboru pruskiego W tle zastosowałam intensywną żółtą barwę dla osób słabo widzących. Dla niewidomych użyłam faktury złożonej z poprzecznych linii przecinających się pod kątem prostym.

     Deseniem tym przedstawiłam na mapie II rozbiór Polski. Dla słabo widzących zastosowałam intensywną barwę czerwoną, natomiast dla niewidomych utworzyłam deseń złożony z równoległych krótkich odcinków, przypominający oznaczenie bagien.

     Ostatni deseń przeznaczony jest do pokazania III rozbioru Polski. Jako tło wybrałam intensywną barwę zieloną dla osób słabo widzących, dla niewidomych natomiast opracowałam deseń złożony z równomiernie rozmieszczonych trójkątów.

Na następnej stronie wspomniane porównanie treści mapy dla widzących i tyflomapy wykonanej przeze mnie:

a.    b. 

Ryc. 34. (a) Mapa z Atlasu historycznego: od starożytności do współczesności w skali 1: 7 500 000 zmniejszona 4-krotnie, (b) oraz mapa z Atlasu historycznego dla niewidomych arkusz 5. Rozbiory Polski 1772-1795 w skali 1: 4 500 000 zmniejszona 3,5-krotnie. Opracowanie własne

Podobnie jak do mapy 1. Polska Pierwszych Piastów w X wieku, również do mapy 5. Rozbiory Polski 1772-1795 opracowałam skróty nazw oraz ich objaśnienia, które zostanią dołączone do arkusza (ryc. 35).

Ryc. 35. Objaśnienie skrótów do mapy 5. Rozbiory Polski 1772-1795 (format 11,0 cali x 17,0 cali). Opracowanie własne

II Rzeczpospolita

Mapa sporządzona w skali 1: 4 500 000, jest ósmą w mojej propozycji Atlasu historycznego dla niewidomych, natomiast trzecią wydrukowaną w wersji dotykowej. Podobnie jak na poprzednich dwóch mapach treść wynika z tytułu. W granicach II Rzeczpospolitej pokazane są poszczególne ziemie: wyzwolone w listopadzie 1918 roku, przyłączone po traktacie wersalskim w czerwcu 1919 roku i opanowane do początku 1920 roku. Obszary te zostały wyróżnione deseniem i barwą. Ponadto wyróżnione zostały dwa obszary plebiscytowe: Górny Śląsk oraz Warmia i Mazury. Była to ostatnia w kolejności mapa, nad którą zaczęłam prace. Dzięki wnioskom i opanowaniu pewnych zasad w trakcie prac nad poprzednimi mapami, mapa II Rzeczpospolitej okazała się dla mnie dość łatwa do opracowania. Mimo to, nie ustrzegłam się pomyłek i błędów. Poniżej znajdują się elementy z legendy do mapy II Rzeczpospolita.

     Deseń przedstawiający na mapie ziemie wyzwolone w 1918 roku, obejmują one środkową i południową cześć współczesnej Polski. Dla słabo widzących jako tło zastosowano intensywną barwę żółtą. Dla niewidomych wybrałam deseń z krzyżujących się pod kątem prostym ukośnych linii.

     Deseń pokazuje na mapie ziemie przyłączone do Polski po traktacie wersalskim w 1919 roku. Obejmują one cześć Wielkopolski, Kujaw i Pomorza. Dla słabo widzących zastosowano

     Deseń przedstawia ziemie opanowane do początku 1920 roku. Ziemie te to w większości obszary leżące dziś poza granicami Polski na wschód od Bugu. Dla słabo widzących zastosowałam intensywny odcień czerwieni, natomiast dla niewidomych zaprojektowałam deseń złożony z poprzecznych krótkich odcinków.

     Ostatni znak z legendy do mapy II Rzeczpospolitej przedstawia obszary plebiscytowe: Górny Śląsk oraz Warmię i Mazury. Obszar wyróżniłam barwą intensywnie fioletową dla słabo widzących. Dla niewidomych obszar otoczyłam linią przerywaną złożoną z odcinków oraz umieściłam jednoliterowy skrót – “o” (małe), który będzie objaśniony dziecku na lekcji przez nauczyciela.

Poniżej na rycinie 36 prezentuję porównanie tyflomap opracowanej przeze mnie z mapą atlasową dla widzących.

a.  b. 

 Ryc. 36. (a) Mapa z Atlasu historycznego: od starożytności do współczesności w skali 1: 6 000 000 zmniejszona 4-krotnie (b) oraz mapa z Atlasu historycznego dla niewidomych arkusz 8. II Rzeczpospolita w skali 1: 4 500 000 zmniejszona 3,5-krotnie. Opracowanie własne

Wszystkie trzy porównania tyflomap z mapami dla widzących pokazują, że opracowania dla osób z dysfunkcją wzroku muszą być uboższe w treść. Jest to konieczne, aby mapa była czytelna.

Do mapy 8. II Rzeczpospolita również opracowałam skróty nazw i ich objaśnienia. Jak już wspomniałam, zostały one wydrukowane na osobnych kartach i dołączone do każdego arkusza mapy

　Ryc. 37. Objaśnienie skrótów do mapy II Rzeczpospolita (oryginalny format A4). Opracowanie własne

3. TECHNOLOGIA DRUKU

Opracowanie tyflokatrograficzne i tyflograficzne wykonuje się w tej technologii w grafice wektorowej, stosując odpowiednie parametry graficzne rysowanych linii i faktur oraz napisów brajlowskich. Opracowany i gotowy plik jest drukowywany jako matryca, z której następnie drukuje się arkusze tyflomap, stosując kolorowy tusz o wysokiej tiksotropowości. Po wyjściu z urządzenia drukującego, na arkusz nanoszony jest proszek polimerowy, charakteryzujący się bardzo szczególnymi własnościami pęcznienia, pod wpływem następującego później procesu termoutrwalania. Szczególne własności tworzącego relief proszku polegają na tym, iż pęcznieje on pod wpływem temperatury tylko pionowo, tworząc precyzyjny menisk wypukły na szczycie spęcznienia.

Wydruki w technologii termodruku są najtańsze ze znanych podobnych technologii, ze względu na bardzo niski koszt stworzenia matryc. W technologii termodruku możemy drukować tyflomapy o dla niewidomych i słabowidzących.

4. OPRACOWANE MAPY

5. MAKIETA ATLASU

　Ryc. 38. Fragment siatki kartograficznej umieszczonej na mapach. Opracowanie własne