WSTĘP

Powstanie, zwane dawniej insurekcją, jest zbrojnym zrywem całości lub części ludności państwa – narodu lub jego części, ludności miasta lub jakiegoś obszaru przeciw dotychczasowej władzy lub władzy okupacyjnej w obronie swojej wolności. Celem zrywu jest odzyskanie niepodległego bytu, uzyskanie innego niż dotychczasowy statusu w ramach państwa (np. autonomii) lub zmuszenie władzy do odstąpienia terenu objętego powstaniem innemu państwu.

W dziejach Polski doszło do kilku zrywów powstańczych. W większości przypadków ich celem była obrona wolności lub odzyskanie niepodległości, a zasięg działań powstańczych objął prawie cały kraj. Część miała jednak charakter lokalny, ograniczony do jednego regionu (np. powstania śląskie czy wielkopolskie), a nawet do jednego miasta (obrona Lwowa w 1918 r., powstanie warszawskie). W przeważającej większości polskie zrywy powstańcze zakończyły się klęską, bowiem przewaga wroga, mimo bohaterstwa walczących, była zbyt duża. Te, które zakończyły się zwycięstwem, osiągnęły sukces nie tylko z racji siły powstańców i słabości przeciwnika, ale i od skutecznego wsparcia danego powstania z zewnątrz przez sojuszników.

Takimi udanymi zrywami były:

• wystąpienie Wielkopolan w 1806 r., wsparte przez wojska napoleońskie,
• powstanie wielkopolskie w latach 1918–1919 r., które uzyskało wsparcie Francji na konferencji pokojowej w Wersalu,
• obrona Lwowa w 1918 r. (którą trudno uznać za klasyczne powstanie, była bowiem spontanicznym zrywem jako reakcja na działania wojsk ukraińskich), zakończona zwycięstwem po przybyciu odsieczy Wojska Polskiego,
• powstanie sejneńskie w sierpniu 1919 r., wzmocnione siłami regularnych oddziałów Wojska Polskiego,
• trzecie powstanie śląskie w 1921 r., dzięki któremu udało się uzyskać dla Polski część ziem Górnego Śląska.

Niniejszy atlas ukazuje najważniejsze polskie powstania. Pierwszym z nich, mimo szlacheckiego charakteru, jest konfederacja barska 1768–1772. Nie był to jeszcze zryw ogólnonarodowy, ale konfederaci, występujący wprawdzie w obronie szkodliwych dla Polski swobód szlacheckich i opowiadający się za brakiem tolerancji religijnej, mieli po raz pierwszy wypisane na sztandarach hasła obrony niezależności i suwerenności ojczyzny oraz wyzwolenia jej spod obcej dominacji. Z tego powodu konfederacja barska, która faktycznie przekształciła się w wojnę domową, uważana jest coraz częściej przez wielu historyków za pierwsze polskie powstanie narodowe.

Kolejnym zrywem była przegrana insurekcja kościuszkowska w 1794 r. Otrzymała ono miano zrywu narodowego, bowiem uczestniczyli w niej przedstawiciele całego narodu, a celem zrywu było uzyskanie pełnej niepodległości państwa. Określenie „powstanie narodowe” uzyskały również powstanie listopadowe 1830–1831 oraz powstanie styczniowe 1863–1864. Ograniczony zasięg miały inne powstania – krakowskie w 1846 r., wielkopolskie w 1806 r., w 1848 r. i w latach 1918–1919, śląskie w 1919 r., w 1920 r. i w 1921 r. oraz powstanie sejneńskie w 1919 r. Taki zasięg miało również tragiczne powstanie warszawskie w 1944 r. Uznaje się je za ostatnie polskie powstanie, choć coraz częściej mianem powstania określa się także wydarzenia Poznańskiego Czerwca w 1956 r.

Nasz atlas nie dostarcza opisu wszystkich polskich powstań. Wiele z nich, o bardzo ograniczonym zasięgu, zostało, niestety, zapomnianych lub wiedza o nich jest w powszechnej świadomości bardzo szczątkowa. Inne nie były z definicji powstaniami, ale często określa się je tym mianem. Warto więc na koniec tego wstępu przypomnieć je i choć jednym zdaniem przybliżyć Czytelnikowi. Te „zapomniane” powstania to:

• Powstanie Joachima Deniski w maju–czerwcu 1797 r., które próbowano wywołać w okolicach Zaleszczyk. Oddziały polskie, dowodzone przez Deniskę, weszły na teren zaboru austriackiego z terenów Turcji, ale w ciągu miesiąca zostały pokonane przez Austriaków.
• Partyzantka pułkownika Tomasza Zaliwskiego, czyli próba wywołania powstania przez wysłanników polskiej Wielkiej Emigracji wiosną w 1833 r. na Lubelszczyźnie i w Sandomierskim, szybko zdławiona przez Rosjan.
• Powstanie zabajkalskie z 1866 r. wzniecone przez zesłańców polskich, byłych powstańców styczniowych, w okolicach Irkucka. Jego celem było uwolnienie więźniów i ucieczka do Chin. Wojska carskie szybko jednak zablokowały drogę ku granicy i zdławiły bunt.
• Powstanie w Nieświeżu w marcu 1919 r. przeciwko bolszewikom. Mieszkańcy miasta zaatakowali okupantów w obliczu nadciągającej ofensywy Wojska Polskiego. Zryw Polaków został jednak stłumiony, zanim polskie wojska dotarły do miasta.
• Powstanie czortkowskie, które wybuchło w styczniu 1940 r. w Czortkowie przeciwko okupacji radzieckiej – pierwsze wystąpienie Polaków przeciw władzy radzieckiej. Próba opanowania miasta przez polskich konspiratorów została w ciągu jednej nocy zdławiona przez Armię Czerwoną.
• Walki oddziałów partyzanckich Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich w 1942 r. w obronie wysiedlanych polskich mieszkańców wsi zamojskich, nazywane niekiedy powstaniem zamojskim.

Mamy nadzieję, że nasz Atlas Polskie Powstania Narodowe będzie interesującym uzupełnieniem wiedzy historycznej i stanie się cenną pomocą dydaktyczną.

Andrzej Dusiewicz